Αθηνάς λατρεία
Σύμφωνα με τις αρχαιολογικές μαρτυρίες, η λατρεία της θεάς Αθηνάς επιβεβαιώνεται στην Κύπρο για πρώτη φορά στο τέλος της Αρχαϊκής περιόδου (τέλη 6ου- αρχές 5ου αι. π.Χ.). Η θεά έχει ελληνική καταγωγή, φαίνεται όμως να προσαρμόστηκε στις τοπικές συνθήκες αποκτώντας μια ιδιάζουσα προσωπικότητα, όπως η Αθηνά Λινδία στη Ρόδο και η Αθηνά στη Γόρτυνα της Κρήτης. Σ' αυτό είναι δυνατό να συνέβαλαν τυχόν επιδράσεις της λατρείας της Μεγάλης Θεάς Αφροδίτης, με αποτέλεσμα η Αθηνά να συνδέθηκε κάπως με τη γονιμότητα. Η άποψη αυτή δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί απόλυτα, ενδυναμώνεται όμως από το γεγονός ότι στο ιερό της Αθηνάς στην ακρόπολη του Ιδαλίου, η θεά αντικατέστησε προϋπάρχουσα λατρεία της γονιμότητας. Επίσης η ταύτιση της Αθηνάς με την αντίστοιχη θεά Ανάτ του ανατολικού πανθέου, που συνδεόταν με τη γονιμότητα, καθώς και η παράσταση της σε αρχαϊκό σκαραβαίο, όπου δίνεται έμφαση στο εξογκωμένο ακάλυπτο στήθος της, ενισχύουν την ίδια άποψη.
Βλέπε λήμμα: Αρχαίο Ιδάλιο
Οι Φοίνικες κάτοικοι της Κύπρου ταύτισαν την Αθηνά με την δική τους νεαρή παρθένο θεά Ανάτ, που είχε πολεμικές ιδιότητες και σχετιζόταν επίσης με τη γονιμότητα. Ο συγκρητισμός αυτός επιβεβαιώνεται από δίγλωσσες επιγραφές της Κυπροκλασσικής περιόδου που βρέθηκαν στο Ιδάλιον και στο Λάρνακα της Λαπήθου, όπως και από τα νομίσματα της Λαπήθου που κόπηκαν το πρώτο ήμισυ του 5ου αι. από τον Φοίνικα βασιλιά, γνωστό με το ελληνικό του όνομα, Δημόνικο Α'. Πάνω στα νομίσματα αυτά, που φέρουν φοινικικές επιγραφές, απεικονίζεται κεφαλή θεάς καλυμμένη με περικεφαλαία. Η παράσταση αυτή παριστάνει την Αθηνά, αλλά σύμφωνα με τον Ε. Gjerstad θα μπορούσε επίσης να παρουσιάζει και την Ανάτ στα μάτια των Φοινίκων της Λαπήθου, αφού οι δυο θεότητες είχαν ταυτιστεί. Γνωρίζουμε, εξ άλλου, ότι η εικονογραφία ορισμένων φοινικικών θεοτήτων στην Κύπρο επηρεάστηκε από εκείνη των αντίστοιχων ελληνικών θεών.
Κύριες μαρτυρίες για την ύπαρξη της λατρείας της Αθηνάς στην Κύπρο είναι οι διάφορες παραστάσεις και επιγραφές που βρέθηκαν σε διάφορα σημεία του νησιού, που δείχνουν ορισμένες όψεις της προσωπικότητας της θεάς, αλλά επέτρεψαν επίσης την αναγνώριση των ιερών της, όπως στο Ιδάλιον, Βουνί, Μερσινάκι και Κακοπετριά. Σημαντική θέση μεταξύ των ευρημάτων στα ιερά αυτά κατέχουν τα αναθηματικά όπλα, όπως αιχμές δοράτων και βελών, ασπίδες και περικεφαλαίες, που μαρτυρούν τον πολεμικό χαρακτήρα της θεάς.
Πρώτη, κατά χρονολογική σειρά, είναι η εμφάνιση της Αθηνάς σε ανάγλυφη παράσταση της αποκεφάλισης της γοργόνας από τον Περσέα, σαν προστάτιδας του ήρωα, στο τέλος του 6ου αι. π.Χ. Το ανάγλυφο αυτό κοσμεί τη δεξιά ασπίδα αγάλματος τριπλού Γηρύονα, που βρέθηκε στους Γόλγους και είναι τώρα στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης στη Νέα Υόρκη.
Βλέπε λήμμα: Βουνιού ανάκτορο
Ναός αφιερωμένος στην Αθηνά υπήρχε στο ανάκτορο του Βουνιού κοντά στους Σόλους κατά την Κλασσική περίοδο, που σύμφωνα με τα κατάλοιπα του φαίνεται να ήταν επηρεασμένος από την ελληνική αρχιτεκτονική. Στο χώρο του ιερού βρέθηκαν τεμάχια αγαλματιδίων της θεάς από ασβεστόλιθο, κυρίως οι κεφαλές. Αυτές είναι καλυμμένες με περικεφαλαία και θυμίζουν την κεφαλή της θεάς στα νομίσματα της Λαπήθου. Ένα ακέφαλο αγαλματίδιο από τον ίδιο χώρο, που είναι ίσως το σώμα μιας από τις κεφαλές που αναφέρθηκαν, μιμείται τον τύπο της Αθηνάς Παρθένου του Φειδία στον Παρθενώνα, καμωμένη από χρυσάφι και ελεφαντόδοντο. Μεταξύ των άλλων αφιερωμάτων που βρέθηκαν στο ιερό του Βουνιού είναι ένα χάλκινο ομοίωμα αγελάδας, αναθηματικά όπλα και ένα χάλκινο κύπελλο με εγχάρακτη αφιέρωση στην Αθηνά.
Η λατρεία της θεάς ήταν γνωστή και στην περιοχή των Σόλων όπως μαρτυρεί και ομώνυμος της ναός στο Βουνί. Η μορφή της παρουσιάζεται και πάνω στα νομίσματα της πόλης αυτής. Επίσης ο βασιλιάς των Σόλων Στασικράτης, σε αφιερωματική επιγραφή του, που βρέθηκε στη Λάρνακα, αναφέρει την Αθηνά, γεγονός που σημαίνει ότι η θεά θα λατρευόταν και στην περιοχή του Κιτίου, ίσως υπό τη μορφή της φοινικικής Ανατ. Η παρουσία της θεάς στη θρησκευτική ζωή των Κιτιέων μαρτυρείται και από τα φοινικικά νομίσματα της πόλης αυτής, που φαίνεται να εκτυπώθηκαν την περίοδο που το Κίτιον είχε στην κατοχή του το Ιδάλιον, όπου εμφανίζεται η Αθηνά στη μια όψη και ο Ηρακλής - Μελκάρτ στην άλλη.
Στο Μερσινάκι, μεταξύ Βουνιού και Σόλων, η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως μικρό υπαίθριο ιερό, όπου λατρευόταν ο Απόλλων μαζί με την Αθηνά. Εδώ βρέθηκε τερρακόττα των κλασσικών χρόνων που παριστάνει τη θεά να ανεβαίνει σε τέθριππο άρμα, φέροντας στο κεφάλι περικεφαλαία και την αιγίδα πάνω στους ώμους και το στήθος. Από τον ίδιο χώρο προέρχεται κλασσικό μαρμάρινο ανάγλυφο που παριστάνει τη θεά ντυμένη με το πέπλο και να κρατά το δόρυ της με το δεξί χέρι.
Ιερό της Αθηνάς υπήρχε και πάνω στην ακρόπολη του Ιδαλίου, όπου η θεά αντικατέστησε λατρεία της γονιμότητας που υπήρχε εκεί από τα τέλη της δεύτερης χιλιετηρίδας. Το όνομα της θεάς αναφέρεται σε δυο επιγραφές που βρέθηκαν σ' αυτό τον χώρο. Η πρώτη, σε κυπροσυλλαβικό κείμενο, είναι εγχάρακτη πάνω σε χάλκινη πλάκα του 5ουαι. και αποτελεί συμφωνία μεταξύ του βασιλείου του Ιδαλίου και του γιατρού Ονάσιλου για την περίθαλψη των τραυματιών του πολέμου μεταξύ Ιδαλιωτών και Κιτιέων (οι τελευταίοι είχαν συμμαχήσει με τους Πέρσες). Στη συμφωνία διευκρινίζεται ότι η πλάκα θα κατατεθεί στο ναό της Αθηνάς. Στη δεύτερη επιγραφή, χαραγμένη σε αναθηματική αιχμή δόρατος, η Αθηνά χαρακτηρίζεται με το επίθετο Βάκρα, που πιθανό να προέρχεται από το βάκτρον (=δόρυ). Επίσης, σε άλλη επιγραφή από το Ιδάλιον, αναφέρεται το όνομα της φοινικικής Ανατ.
Άλλος τόπος όπου η λατρεία της Αθηνάς ήταν γνωστή είναι η σημερινή Κακοπετριά, όπου ανακαλύφθηκε αποθέτης με πήλινα ειδώλια της θεάς, του Ηρακλή, πολεμιστών, λάτρεων και αναθηματικά όπλα. Όλα τα ευρήματα φαίνεται να ανήκουν στον 5οαι. και δείχνουν ότι κάποιο ιερό της Αθηνάς και του Ηρακλή θα βρισκόταν εκεί κοντά. Πολλά από τα ειδώλια που φέρουν περικεφαλαία ταυτίζονται δύσκολα με τη θεά, διότι φαίνονται να είναι πωγωνοφόρα και θυμίζουν πολεμιστές μάλλον παρά την ίδια τη θεά. Επίσης τα πρόσωπα των ειδωλίων του Ηρακλή είναι κάπως γυναικόμορφα. Άλλα αγαλματίδια είναι από ασβεστόλιθο και παρουσιάζουν τη θεά με τον τύπο της Αθηνάς Παρθένου του Φειδία.
Στη Λάπηθο και στον Λάρνακα της Λαπήθου, η Αθηνά είχε ταυτισθεί με την Ανάτ των Φοινίκων κατοίκων της περιοχής. Στην εικονογραφία βλέπουμε ότι ισχύει ο ελληνικός χαρακτήρας της θεάς, όπως πάνω στα νομίσματα της Λαπήθου των αρχών του 5ουαι., αλλά και σ' εκείνα του τέλους του ίδιου αιώνα, όπου παρουσιάζεται η Αθηνά Πρόμαχος μαζί με τον Ηρακλή - Μελκάρτ. Στον Λάρνακα της Λαπήθου φαίνεται επίσης ότι η λατρεία της Αθηνάς συνδεόταν με εκείνη του Ηρακλή - Μελκάρτ και στην Ελληνιστική περίοδο, αν κρίνουμε από τις επιγραφές που βρέθηκαν εκεί.
Η θεά Αθηνά παρουσιάζεται επίσης πάνω σε πολύτιμους λίθους της Αρχαϊκής και Κλασσικής εποχής, όπως για παράδειγμα στους σκαραβαίους. Ένας τέτοιος αρχαϊκός σκαραβαίος από όνυχα, που βρέθηκε στην Αμαθούντα, παρουσιάζει τη θεά με φτερούγες, καλυμμένη με κράνος και κρατώντας το δόρυ της. Αξιοσημείωτο είναι το αποκαλυμμένο και τονισμένο στήθος της, που μαρτυρεί πιθανότατα τις σχέσεις της με τη γονιμότητα. Πάνω σε άλλο σκαραβοειδή λίθο από το Κούριον, η Αθηνά παριστάνεται και πάλι με κράνος, κρατώντας στο αριστερό χέρι ένα άφλαστο και στο άλλο την ασπίδα και το δόρυ που είναι ακουμπημένα στο δεξί της πόδι. Ένα φίδι, πιθανόν ο Εριχθόνιος, παρουσιάζεται δίπλα της.
Η Αθηνά συνέχισε να λατρεύεται στο νησί μέχρι και τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, προτού ακόμα σβήσει εντελώς η αρχαία θρησκεία, παρόλο που η ζωή ορισμένων ιερών που αναφέρθηκαν δεν συνέχισε μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο.
Απόδειξη για τη συνέχιση της λατρείας της θεάς είναι η εμφάνιση της σε διάφορες παραστάσεις, όπως στην ανάγλυφη σκηνή της αρπαγής της Περσεφόνης πάνω σε πέτρινο βωμό (;), που χρονολογείται μεταξύ του 2ου και του 1ου αι. π.Χ., και το άγαλμα της που βρέθηκε στην Σαλαμίνα τον περασμένο αιώνα και βρίσκεται τώρα στο Ashmolean Museum στην Οξφόρδη˙ χρονολογείται από τις αρχές του 2ου αι. μ.Χ. και παρόλο που είναι ακρωτηριασμένο, φαίνεται ότι είναι κλασσικιστικής τεχνοτροπίας και αντιγράφει τον τύπο της Αθηνάς Λημνίας του Φειδία ή ακόμη εκείνον της Αθηνάς Ηφαίστειας, έργα και τα δυο της κλασσικής αττικής τέχνης.
Βλέπε λημμα: Σαλαμίνα- Αρχαιολογικός χώρος
Επίσης ο αρχαίος συγγραφέας Πορφύριος ο Τύριος (3ος αι. μ.Χ.) αναφέρει την ύπαρξη ναού της Αθηνάς στη Σαλαμίνα, όπου η λατρεία της θεάς επιβεβαιώνεται ήδη από τους κλασσικούς χρόνους, με την εμφάνιση της προτομής της πάνω στα νομίσματα της πόλης.
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια
