Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Φοίνικας- Foinikas. Xωριό της επαρχίας Πάφου, περί τα τέσσερα χιλιόμετρα βορειοανατολικά του χωριού Αναρίτα, εγκαταλειμμένο σήμερα.

Ο Φοίνικας είναι κτισμένος κοντά στη δυτική όχθη του Ξερού Ποταμού (Ξεροπόταμου), σε μέσο υψόμετρο 90 μέτρων. Το υψόμετρο στην περιοχή του κυμαίνεται μεταξύ 60 και 290 μέτρων.

Από γεωλογικής απόψεως, γύρω από την κοίτη του Ξεροπόταμου απαντώνται οι πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις της Ολόκαινης γεωλογικής περιόδου που αποτελούνται από άμμους, κροκάλες και αργίλους. Στην υπόλοιπη διοικητική έκταση του χωριού κυριαρχούν οι άργιλοι του σχηματισμού Μονής, οι αποθέσεις του σχηματισμού Λευκάρων (κρητίδες, μάργες και κερατόλιθοι) και οι αποθέσεις του σχηματισμού Πάχνας (εναλλασσόμενες στρώσεις κρητίδων, μαργών και ψαμμιτών). Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν προσχωσιγενή εδάφη, εδάφη του σχηματισμού των Μαμωνιών και ασβεστούχα.

» Βλέπε Βίντεο: Το εγκαταλελειμμένο χωριό 

Ο Φοίνικας δέχεται μια μέση ετήσια βροχόπτωση περί τα 450 χιλιοστόμετρα. Στο χωριό, προτού εγκαταλειφθεί από τους Τουρκοκυπρίους κατοίκους του, καλλιεργούνταν κυρίως τα αμπέλια οινοποιησίμων ποικιλιών και τα σιτηρά.

Το 1973 εκτρέφονταν στο χωριό από 40 κτηνοτρόφους 1.269 πρόβατα, 42 κατσίκες, 42 βόδια, 4 αγελάδες και 430 πουλερικά.

Από συγκοινωνιακής απόψεως, ο Φοίνικας συνδέεται στα νοτιοδυτικά με το χωριό Αναρίτα (περί τα 4 χμ.) και μέσω του με την πόλη της Πάφου.

Το χωριό γνώρισε σχεδόν συνεχή πληθυσμιακή αύξηση από το 1881 μέχρι το 1973. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

Ο τουρκοκύπριος Kemal Zekai αναφέρει σε συνέντευξη του στην εφημερίδα Πολίτης ότι "ο πληθυσμός του χωριού Φοίνικας πριν το 1974 ήταν περίπου 70-80 οικογένειες. Το πλησιέστερο χωριό ήταν η Αναρίτα, μετά ήταν η Τίμη, τα Μανδριά, τα Κούκλια, η Νικόκλεια και η Σουσκιού. Η Σουσκιού ήταν ένα μεικτό χωριό και εκεί, οι Ελληνοκύπριοι μιλούσαν τόσο καλά τα τουρκικά που δεν μπορούσες να καταλάβεις ότι ήταν Ελληνοκύπριοι. Σταυροκόννου, Φασούλα, Μαμόνια, Πραιτώρι (Podor), Φιλούσα. Η Φιλούσα ήταν μεικτό χωριό και πολλοί άνθρωποι ήρθαν στο χωριό μας από εκεί".

Μετά την τουρκική εισβολή του 1974 οι Τουρκοκύπριοι κάτοικοι του Φοίνικα εξαναγκάστηκαν από την ηγεσία τους να εγκαταλείψουν το χωριό τους και να μεταφερθούν, μαζί με όλους τους άλλους Τουρκοκυπρίους των ελεύθερων περιοχών, για εγκατάσταση στις κατεχόμενες περιοχές. Η μεταφορά τους έγινε το 1975. Το 1976 κατοικούσε στο χωριό ένας Ελληνοκύπριος και το 1982 δυο.

Στα πλαίσια του μεγάλου υδατικού έργου της Πάφου, κατασκευάστηκε πάνω στον Ξεροπόταμο, δίπλα στον Φοίνικα, το φράγμα του Ασπρόκρεμμου, χωρητικότητας 51.000.000 μ³, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου εμπίπτει στα διοικητικά όρια του χωριού. Μερικά σπίτια του οικισμού έχουν καλυφθεί από το νερό του φράγματος, ενώ τα υπόλοιπα βρίσκονται σε κατάσταση ερήμωσης.

Βλέπε λήμμα: Φράγμα Ασπρόκρεμμου

Η Μικρή Κομμανταρία

Το χωριό υφίστατο κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια, κι ήταν αρκετά σημαντικό γιατί υπήρξε έδρα της Μικρής Κομμανταρίας ή, όπως ήταν πιο γνωστή, Κομμανταρίας του Φοίνικος (Commanderie de la Fenique). H Κομμανταρία αυτή (= διοίκηση) ανήκε αρχικά στο τάγμα των Ναϊτών αλλά το 1313 περιήλθε στην κατοχή του τάγματος των Ιωαννιτών ιπποτών που διέθεταν στην Κύπρο και τη Μεγάλη Κομμανταρία με έδρα το Κολόσσι. Η Μικρή Κομμανταρία του Φοίνικος ήταν αυτόνομη ως ένα μεγάλο βαθμό και κάτοχος 5 συνολικά κυπριακών χωριών: του Φοίνικα (Finicha), που ήταν και η έδρα της κι απ' όπου πήρε και την ονομασία της, της Αγίας Ειρήνης (Santo Erini), της Ανώγυρας (Anoira), του χωριού Πλατανίσκια (Platanisso) και του χωριού Καλογιαννάτα (Caloianacchia). Ιδιαίτερα η Μικρή Κομμανταρία συνδεόταν με τα χωριά Φοίνικας και Ανώγυρα, όπως προκύπτει από έγγραφα των χρόνων της Φραγκοκρατίας όπου αυτή αναφέρεται ως La Commanderie de la Fenique et de la Noyere (βλέπε περισσότερα στο λήμμα Κομμανταρία ή Κομμαντερία).

Αμέσως μετά την κατάκτηση της Κύπρου από τους Βενετούς (1489) η Κομμανταρία του Φοίνικος και, συνεπώς, και το χωριό Φοίνικας, παραχωρήθηκε από τις βενετικές αρχές στον Γεώργιο Κορνάρο (αδελφό της τελευταίας βασίλισσας της Κύπρου Αικατερίνης Κορνάρο, ο οποίος τιμήθηκε υπερβολικά από τη Βενετία γιατί συνέβαλε στο να πεισθεί η αδελφή του να εκχωρήσει την Κύπρο στους Βενετούς).

Κρίνοντας από το γεγονός ότι στην εποχή αυτή τα έσοδα της Κομμανταρίας του Φοίνικος (που εισέρρεαν στο γενικό ταμείο των Ιωαννιτών ιπποτών στη Ρόδο) ήταν πολύ μειωμένα, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι το χωριό Φοίνικας είχε αρχίσει κιόλας να φθίνει. Ακολούθησε η τουρκική κατάκτηση της Κύπρου (1570-71), οπότε στον Φοίνικα πιθανότατα εγκαταστάθηκαν και κάποιοι Τούρκοι αξιωματούχοι αφού η Κομμανταρία κατασχέθηκε. Κατά τη μακρά περίοδο της Τουρκοκρατίας ο Φοίνικας κατήντησε ένα φτωχό κι άσημο μικρό τουρκοχώρι, που τελικά εγκαταλείφθηκε το 1975 εντελώς κι αφέθηκε στην ερήμωση. Ωστόσο η τοποθεσία στην οποία βρίσκεται το χωριό είναι ωραία και καταπράσινη κατά τους χειμερινούς-ανοιξιάτικους μήνες. Το νερό του φράγματος του Ασπρόκρεμμου φθάνει μέχρι τα χαμηλότερα σπίτια του χωριού, το οποίο και πλημμυρίζει όταν το φράγμα είναι γεμάτο, δίνοντας έτσι στο έρημο χωριό μια αλλόκοτη κι εντελώς ασυνήθιστη όψη.

Σε παλαιούς χάρτες το χωριό βρίσκεται σημειωμένο ως Finicha.

Η ονομασία του χωριού, προερχόμενη από το δέντρο φοινικιά, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τούτο υφίστατο και πριν από την περίοδο της Φραγκοκρατίας, δηλαδή κατά τα Βυζαντινά χρόνια. Ωστόσο μέσα στο χωριό δεν σώζεται κανένα μνημείο των Βυζαντινών χρόνων ή των χρόνων της Φραγκοκρατίας και Βενετοκρατίας.

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια