Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Μια από τις πιο παλαιές και πιο σημαντικές εκκλησίες της Κύπρου που διατηρείται σχεδόν ακέραιη. Μόνο ο δυτικός τοίχος της εκκλησίας αυτής γκρεμίσθηκε για να επεκταθεί στα δυτικά, ίσως τον 19ο αιώνα, πάντως πριν από το 1890 που φωτογραφήθηκε από τον C. Enlart.

Η αρχική εκκλησία έχει εσωτερικές διαστάσεις 14X10,45 μ. Έχει τη μορφή βασιλικής με πέντε τρούλλους, τρεις μεγαλύτερους στο μέσο κλίτος και δυο μικρότερους στο μέσο των πλαγίων κλιτών, στα βόρεια και τα νότια του κεντρικού τρούλλου του μέσου κλίτους. Από την άποψη αυτή μοιάζει με την εκκλησία των Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνος στην Περιστερώνα Μόρφου. Διαφέρει όμως σημαντικά από την εκκλησία στην Περιστερώνα τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά. Εσωτερικά, τα κλίτη χωρίζονται με δύο χαμηλές τοξοστοιχίες με τρία απλά τόξα η κάθε μια και όχι με τρία απλά ψηλά τόξα όπως στην εκκλησία της Περιστερώνας. Στην Αγία Παρασκευή λείπουν τα εγκάρσια τόξα. Οι τρούλλοι στην Αγία Παρασκευή δεν έχουν τύμπανο εσωτερικά, αλλά αποτελούνται από απλά ημισφαίρια. Εξωτερικά οι τρούλλοι έχουν χαμηλά τύμπανα, απλά, χωρίς καμιά προσπάθεια διακόσμησης.

Απλή και βαριά είναι και η ημικυκλική αψίδα στην οποία καταλήγει το μέσο κλίτος. Το αρχικό παράθυρο της αψίδας καταστράφηκε όταν ανοίχθηκε το σημερινό μεγάλο παράθυρο που είναι σύγχρονο με τα παράθυρα του βόρειου και του νότιου τοίχου, και προφανώς και της δυτικής επέκτασης της εκκλησίας. Η αψίδα έχει χορδή 3,60 μ. και βέλος 2 μ. περίπου. Στο νοτιοανατολικό άκρο της εκκλησίας είναι προσαρτημένο μικρό τετράκογχο που καλύπτεται με τρούλλο διαμέτρου 1,85 μ. Είναι η μοναδική εκκλησία στην Κύπρο με τετράκογχο παράρτημα. Μόνο στη μεταγενέστερη εκκλησία του Αγίου Αναστασίου στην Περιστερώνα Αμμοχώστου υπάρχει προσαρτημένο στη βόρεια πλευρά τετράκογχο που έχει ταφικό χαρακτήρα, αφού διασώζει τον τάφο του αγίου. Όπως είναι γνωστό, τα τετράκογχα ήσαν διαδεδομένα κατά την Παλαιοχριστιανική περίοδο και χρησίμευαν είτε σαν μαρτύρια (τάφοι μαρτύρων) είτε σαν βαπτιστήρια. Στην περίπτωση της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής πρέπει να αποκλεισθεί η χρήση του τετρακόγχου σαν ταφικού παρεκκλησίου μια και δεν βρέθηκε οποιοσδήποτε τάφος κατά την έρευνα που έγινε εκεί. Κατά συνέπεια ίσως να χρησίμευε σαν βαπτιστήριο.

Γενικά οι αναλογίες της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής είναι βαριές. Η τοιχοδομία απλή και ακόσμητη. Ο τρόπος που υπερυψώνονται ο βόρειος και ο νότιος τοίχος, στο σημείο που βρίσκονται οι τρούλλοι, θυμίζει την ύπαρξη εγκάρσιων κλιτών καλυμμένων με καμάρες, που στην περίπτωση της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής δεν κτίσθηκαν ποτέ. Έτσι η εκκλησία παρουσιάζεται σαν μεταβατικός τύπος, από τη σταυρόσχημη βασιλική με πέντε τρούλλους, όπως οι βασιλικές των Αγίων Αποστόλων στην Κωνσταντινούπολη και του Αγίου Ιωάννου στην Έφεσο, προς τις μεσοβυζαντινές εκκλησίες του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλλο όπου οι καμάρες σχηματίζουν σταυρό. Οι αρχικές θύρες της εκκλησίας πρέπει να ήσαν στον δυτικό τοίχο που κατεδαφίσθηκε για να επεκταθεί η εκκλησία, αφού ούτε στον βόρειο ούτε στον νότιο τοίχο σώθηκαν θύρες (η νότια είσοδος είναι μεταγενέστερη). Τούτο είναι χαρακτηριστικό των παλαιότερων βασιλικών, όσο και των εκκλησιών με τρεις τρούλλους (του διαδρόμου της βασιλικής του Αγίου Επιφανίου, του Αποστόλου Βαρνάβα και του Αγίου Λαζάρου).  Έτσι τα μορφολογικά και τα τυπολογικά στοιχεία της εκκλησίας βοηθούν στη χρονολόγησή της σε μια μεταβατική περίοδο, όπως ο 9ος αιώνας. Τη χρονολόγηση αυτή υποστηρίζουν και τα υπολείμματα του αρχαιότερου ζωγραφικού διακόσμου που διασώθηκε στον ανατολικό τρούλλο του μέσου κλίτους και χαράγματα στη δυτική όψη του πρώτου από τ' ανατολικά πεσσού της βόρειας πεσσοστοιχίας. Η μορφή των κεφαλαίων γραμμάτων των χαραγμάτων αυτών είναι χαρακτηριστική της ελληνικής γραφής του 8ου-9ου αιώνα.

Στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής διασώζονται τοιχογραφίες διαφόρων εποχών. Σε πολλά σημεία υπάρχουν δυο στρώματα τοιχογραφιών. Πολλές όμως τοιχογραφίες καταστράφηκαν. Στο βόρειο κλίτος καταστράφηκαν όλες σχεδόν οι τοιχογραφίες. Καταστράφηκαν ακόμη όλες οι τοιχογραφίες στο νότιο κλίτος εκτός από ένα μικρό τμήμα με όρθιους ασκητές στα ανατολικά της σημερινής, μεταγενέστερης νότιας εισόδου. Κάτω από τις μεταγενέστερες αυτές τοιχογραφίες σώζονται άλλες αρχαιότερες.

Σήμερα τοιχογραφίες σώζονται στην αψίδα και το μέσο κλίτος, περιλαμβανομένων και των τριών τρούλλων. Οι τοιχογραφίες αυτές ανήκουν σε διάφορες εποχές. Οι αρχαιότερες τοιχογραφίες σώθηκαν στον ανατολικό τρούλλο του μέσου κλίτους και έχουν ανεικονικό χαρακτήρα. Στο κέντρο του τρούλλου υπήρχε σταυρός, από τον οποίο σώζονται τα άκρα των κεραιών. Τον σταυρό περιέβαλλαν δύο διακοσμητικές ζώνες με σπείρες και άλλα γεωμετρικά σχήματα. Τα χρώματα των διακοσμητικών μοτίβων είναι αλαμπή και περιορισμένα, όπως στις τοιχογραφίες της εκκλησίας της Αγίας Σολομονής στη Κώμη του Γιαλού και σε μια σειρά καππαδοκικές εκκλησίες που μπορούν να χρονολογηθούν στον 9ο αιώνα. Ο ανεικονικός χαρακτήρας των τοιχογραφιών αυτών δεν σημαίνει ότι είναι εικονομαχικές. Ανεικονικές τοιχογραφίες εξακολουθούσαν να γεμίζουν επαρχιακές εκκλησίες μέχρι και τον 12ο αιώνα.

Στον 10ο αιώνα μπορούν να χρονολογηθούν οι τοιχογραφίες στο εσωρράχιο του νότιου τυφλού τόξου που στηρίζει τον κεντρικό τρούλλο του μέσου κλίτους. Από τις τρεις όρθιες μορφές που βρέθηκαν στο αρχαιότερο στρώμα μόνο μια σώζεται σε καλή σχετικά κατάσταση και βοηθά στη χρονολόγηση των τοιχογραφιών αυτών.

Στον 12ο αιώνα μπορεί να χρονολογηθεί η τοιχογραφία της Κοίμησης της Θεοτόκου που βρίσκεται στο τύμπανο του βόρειου τυφλού τόξου που στηρίζει τον κεντρικό τρούλλο του μέσου κλίτους. Το μεγαλύτερο μέρος της τοιχογραφίας της Κοίμησης της Θεοτόκου καλύπτεται από μεταγενέστερη τοιχογραφία της Σταύρωσης με αρκετά έντονη ιταλική επίδραση τόσο στην εικονογραφία όσο και στην τεχνοτροπία. Η τοιχογραφία αυτή, όπως και οι άλλες τοιχογραφίες του νεότερου στρώματος, μπορούν να χρονολογηθούν στα τέλη του 15ου αιώνα.

Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας σώζονται υπολείμματα της Πλατυτέρας ανάμεσα στους αρχαγγέλους, και στον ημικυλινδρικό τοίχο της αψίδας ιερουργούντες ιεράρχες. Στο τύμπανο του νότιου τυφλού τόξου κάτω από τον κεντρικό τρούλλο σώζονται υπολείμματα του Ευαγγελισμού και μεγάλο τμήμα της Γέννησης της Θεοτόκου πάνω και κάτω από τη Γέννηση η Βάπτιση του Χριστού. Η σκηνή κάτω από τον Ευαγγελισμό, πιθανότατα η Υπαπαντή, καταστράφηκε τελείως.

Στον κεντρικό τρούλλο του μέσου κλίτους εικονίζεται η Θεοτόκος με τον Χριστό μπροστά στο στήθος της και ολόγυρα προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης. Αρχικά εικονίζονταν 12 προφήτες, αλλά σήμερα σώζονται μόνο 9. Κατά κάποιο τρόπο εικονίζεται στον τρούλλο η εικονογραφική σύνθεση Ἄνωθεν oἱ Προφῆται σέ προκατήγγειλαν. Στα σφαιρικά τρίγωνα εικονίζονται οι ευαγγελιστές.

Στο κέντρο του δυτικού τρούλλου φαίνεται ότι εικονίζετο ο Χριστός. Σήμερα μόνο τμήμα του σταυρικού φωτοστέφανου σώζεται. Τον Χριστό περιέβαλλε ζώνη αγγέλων, Χερουβείμ και Σεραφείμ. Στα σφαιρικά τρίγωνα του τρούλλου αυτού εικονίζονται, στο νοτιοανατολικό ο Μωυσής, στο βορειοανατολικό ο απόστολος Παύλος υπαγορεύων σε μαθητή του, ίσως τον Λουκά, στο βορειοδυτικό η Θυσία του Αβραάμ, πολύ κατεστραμμένη, ενώ ο διάκοσμος του νοτιοδυτικού σφαιρικού τριγώνου καταστράφηκε.

Στο τύμπανο του νότιου τυφλού τόξου κάτω από τον δυτικό τρούλλο εικονίζονται πάνω η Έγερση του Λαζάρου και η Βαϊοφόρος και κάτω η Γέννηση της Θεοτόκου και τα Εισόδια της Θεοτόκου. Στο τύμπανο του βόρειου τυφλού τόξου κάτω από τον δυτικό τρούλλο εικονίζονται, πάνω, ο Μυστικός Δείπνος και ο Νιπτήρ, και χαμηλότερα ο Ιησούς μπροστά στους Άννα και Καϊάφα, πολύ κατεστραμμένη, η Προδοσία και ο Πιλάτος νίπτων τας χείρας.

Στο τόξο ανάμεσα στον δυτικό και τον κεντρικό τρούλλο εικονίζεται ο Ελκόμενος και η μεταφορά του Σταυρού από τον Σίμωνα τον Κυρηναίο.

Στο τύμπανο του βόρειου τόξου κάτω από τον κεντρικό τρούλλο σώζεται μεγάλο μέρος της Σταύρωσης, πάνω από την παλαιότερή της τοιχογραφία της Κοίμησης της Θεοτόκου.

Στο εσωρράχιο του κεντρικού τυφλού τόξου εικονίζεται ο άγιος Παύλος ο Θηβαίος και δυτικότερα μοναχός αδιάγνωστος. Και οι δύο ανήκουν στο νεότερο στρώμα. Στο αρχαιότερο στρώμα ανήκουν ο άγιος Παντελεήμων, αρκετά κατεστραμμένος, και ιεράρχης του οποίου το κεφάλι έχει καταστραφεί.

Στο εσωρράχιο του δυτικού τυφλού τόξου στη νότια πλευρά εικονίζονται, στο νεότερο στρώμα, δύο κατεστραμμένοι προφήτες, όρθιοι, και χαμηλότερα, στο ανατολικό μισό ο προφήτης Ιεζεκιήλ που αφαιρέθηκε. Κάτω από τη νεότερη τοιχογραφία του Ιεζεκιήλ αποκαλύφθηκε άλλη παλαιότερη.

Κάτω από τη Βάπτιση σώθηκε σε αρκετά καλή κατάσταση ιεράρχης του αρχικού στρώματος και κάτω από την τοιχογραφία της Γέννησης της Θεοτόκου ο άγιος Γεώργιος σε προτομή.

Στο εσωρράχιο του δυτικού τόξου που ενώνει το μέσο με το νότιο κλίτος σώζονται ο άγιος Σπυρίδων και ο άγιος Ελευθέριος.

Οι τοιχογραφίες του νεότερου στρώματος έχουν ομοιογένεια τεχνοτροπίας και μπορούν να χρονολογηθούν στα τέλη του 15ου αιώνα. Το εικονογραφικό όμως πρόγραμμα δεν φαίνεται να ακολουθεί πιστά την παράδοση. Σκηνές, όπως η Θυσία του Αβραάμ με καθαρά Χριστολογικό περιεχόμενο και προεικόνιση της Θυσίας του Χριστού και κατά συνέπεια της Θείας Ευχαριστίας, μετατέθηκε από το βήμα, όπου εικονίζεται την εποχή αυτή, σ' ένα από τα σφαιρικά τρίγωνα του δυτικού τρούλλου του μέσου κλίτους. Παρέκκλιση από την καθιερωμένη εικονογραφία είναι η απεικόνιση της Θεοτόκου στον κεντρικό τρούλλο και μετάθεση του Παντοκράτορος στον δυτικό. Άλλη παρέκκλιση είναι η παρεμβολή των σκηνών της ζωής της Θεοτόκου στον Χριστολογικό κύκλο.

Στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής φυλάσσεται αξιόλογη αμφιπρόσωπη εικόνα του 15ου αιώνα, στη μια πλευρά της οποίας εικονίζεται η Θεοτόκος στον τύπο της Οδηγήτριας και στην άλλη η Σταύρωση. Η εικόνα έχει πολλή φθορά. Ο ζωγράφος της εικόνας για μεν την Θεοτόκο ακολούθησε πολύ καλό παλαιολόγειο πρότυπο, για δε την Σταύρωση πρότυπο επηρεασμένο από τη δυτική ζωγραφική.