Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Είναι η επιστήμη που σκοπό έχει τη διάγνωση και τη θεραπεία των ασθενειών όπως και την προφύλαξη των ανθρώπων από τις ασθένειες, για τη διατήρηση κι ενίσχυση της υγείας και την παράταση της ζωής. Η ιατρική αποτελείται από ένα πολύπλοκο σύστημα επιστημονικών γνώσεων καθώς και από τις μεθόδους της πρακτικής εφαρμογής των γνώσεων αυτών.

 

Στην Κύπρο η ιατρική ασκείτο από την Αρχαιότητα, όπως εξάλλου μαρτυρούν διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα, όπως σειρές ιατρικών εργαλείων. Παράλληλα όμως προς την επιστημονική εργασία των γιατρών, μέχρι και τα εντελώς πρόσφατα χρόνια ασκείτο στην Κύπρο, όπως και σε πολλές άλλες χώρες, και η πρακτική ιατρική από ανθρώπους που εκ πείρας γνώριζαν μερικά πράγματα, όπως για παράδειγμα τις φαρμακευτικές ιδιότητες διαφόρων φυτών. Για το είδος αυτό της πρακτικής ιατρικής, βλέπε τα ακόλουθα λήμματα: Βότανον ή βοτάνιν, Γιατροσόφια, Γητειά ή γηδκειά ή γήτεμαν, Ξόρκια

 

Θα πρέπει όμως εδώ να τονισθεί ότι αυτή η εμπειρική ιατρική ήταν εκείνη ακριβώς που ασκείτο στην αρχαία Κύπρο από τα αρχαιότατα, προϊστορικά χρόνια, κι εξακολούθησε να ασκείται μέχρι που δημιουργήθηκε κι εξαπλώθηκε η σχετική επιστήμη. Καθ' όλη εκείνη την μακρά περίοδο οι, σε μεγάλο βαθμό, ελλιπείς ιατρικές γνώσεις καταβαλλόταν πάντοτε προσπάθεια να καλύπτονται με την καταφυγή στις θεϊκές ή/ και τις μαγικές δυνάμεις. Υπήρχαν έτσι διάφορες θεότητες που εθεωρείτο ότι μπορούσαν, με επικλήσεις και τάματα, να θεραπεύσουν διάφορες ασθένειες. Μεταξύ των θεοτήτων αυτών ήσαν η Αφροδίτη, ο Απόλλων και, φυσικά, ο Ασκληπιός, ο κατ' εξοχήν θεός της ιατρικής. Προς τις διάφορες θεότητες οι αρχαίοι Κύπριοι συνήθιζαν να κάνουν αφιερώματα που πολλές φορές δεν ήσαν παρά αναθηματικά πλακίδια που παρίσταναν διάφορα ανθρώπινα μέλη. Μια συλλογή από τέτοια αναθηματικά πλακίδια, που προέρχονται από διάφορα μέρη της Κύπρου, υπάρχει στο Κυπριακό Μουσείο.

 

Η πράξη αυτή, της αφιερώσεως δηλαδή προς τις διάφορες θεότητες παραστάσεων με τα ανθρώπινα μέλη που έπασχαν κι είχαν ανάγκη θεραπείας, έχει επιζήσει μέχρι και τη σύγχρονη εποχή. Έτσι, πολύ συχνά μπορεί να δει κανένας ακόμη και σήμερα, σε πολλές κυπριακές εκκλησίες όπου διάφοροι άγιοι τιμώνται ως θεραπευτές διαφόρων ασθενειών, κέρινα συνήθως αφιερώματα ανθρωπίνων μελών αναρτημένα μπροστά από τις άγιες εικόνες.

 

Η ιατρική επιστήμη στην αρχαία Κύπρο φαίνεται ότι είχε αναπτυχθεί σχετικά νωρίς και αρκετοί γιατροί μας είναι σήμερα γνωστοί από επιγραφικές μαρτυρίες, κυρίως της Ελληνιστικής και της Ρωμαϊκής εποχής. Άλλοι αρχαίοι Κύπριοι γιατροί αναφέρονται σε φιλολογικές πηγές. Αρκετοί μάλιστα από αυτούς υπήρξαν και συγγραφείς ιατρικών συγγραμμάτων.

 

Μεταξύ των αρχαίων αυτών Κυπρίων επιστημόνων που γνωρίζουμε από επιγραφές, συγκαταλέγονται:

 

1. Ονάσιλος Ονασικύπρου, του 5ου π.Χ. αιώνα, από το Ιδάλιον. Αναφέρεται στην περίφημη πινακίδα του Ιδαλίου, το κείμενο της οποίας αποτελεί συμφωνία (είδος συμβολαίου) μεταξύ του ιδίου του γιατρού και του βασιλιά και της πόλης του Ιδαλίου. Η συμφωνία καθόριζε επακριβώς την αμοιβή του γιατρού, ο οποίος ανελάμβανε να περιθάλψει τους τραυματίες του πολέμου, όταν το Ιδάλιον επολιορκείτο από τους Κιτιείς και τους Πέρσες, περί το 470 π.Χ. Το κείμενο της συμφωνίας (βλέπε λήμμα αγροτική ζωή όπου παρατίθεται ολόκληρο το κείμενο) φανερώνει ότι οι ιατρικές υπηρεσίες του Ονασίλου εκτιμώντο ιδιαίτερα.

 

2. Φαίδας Δαμασσαγόρα, του 4ου/ 3ου π.Χ. αιώνα. Δεν ήταν Κύπριος. Καταγόταν από την Τένεδο, αλλά έζησε κι εργάστηκε ως γιατρός στην Κύπρο, όπου και πέθανε. Μας είναι γνωστός από επιτύμβια επιγραφή που βρέθηκε στην Παλαίπαφο, όπου θα πρέπει να είχε ταφεί. Στην επιτύμβια επιγραφή ο Φαίδας χαρακτηρίζεται σαν ἰατρός σοφώτατος.

 

3. Αριστοκράτης Πνυταγόρου, του 4ου π.Χ. αιώνα. Μας είναι επίσης γνωστός από επιτύμβιο επίγραμμα που βρέθηκε στην Αττική. Ο Κύπριος αυτός επιστήμονας φαίνεται ότι είχε σταδιοδρομήσει στην Αθήνα και στην περιοχή της, όπου κι έζησε μέχρι το θάνατό του. Στο επίγραμμα αναφέρεται σαν ο καλύτερος γιατρός για κάθε αρρώστια: Ἱατρός θνητοῖσιν νόσων ὁ κράτιστος ἀπάντων...

 

4. Νουμήνιος Δημητρίου Σολεύς, του 3ου π.Χ. αιώνα. Καταγόταν από τους Σόλους και αναφέρεται σαν γιατρός, σε επιγραφή από την Παλαίπαφο.

 

5. Λεωνίδας Σκυθίνου, του 2ου π.Χ. αιώνα. Αναφέρεται σαν γιατρός, σε επιγραφή της περιοχής των Χύτρων (Κυθρέα).

 

6. Αυρήλιος Αρίστων, του 1ου μ.Χ. αιώνα. Αναφέρεται σαν γιατρός, σε επιγραφή της περιοχής Αλυκής Λάρνακας.

 

7. Αρτεμίδωρος [...] Αρτεμιδώρου, του 1ου μ.Χ. αιώνα. Εζησε κι εργάστηκε στο Κίτιον. Όπως προκύπτει από επιγραφή που βρέθηκε, η πόλη του Κιτίου τον τίμησε για την προσφορά του.

 

8. Πνυτοκράτης, του 1ου μ.Χ. αιώνα. Αναφέρεται σαν γιατρός, σε επιγραφή από τη Σαλαμίνα, στην οποία πιθανότατα έζησε κι εργάστηκε.

 

9. Οκτάβιος, του 1ου/2ου μ.Χ. αιώνα. Αναφέρεται σαν γιατρός, σε επιγραφή για προσφορά του προς την Παφία Αφροδίτη.

 

Σημαντικοί επιστήμονες, με λαμπρή μάλιστα ιατρική σταδιοδρομία, ήσαν και μερικοί άλλοι Κύπριοι τους οποίους γνωρίζουμε από φιλολογικές πηγές:

 

10. Συέννεσις ο Κύπριος, πιθανόν του 4ου π.Χ. αιώνα. Τον αναφέρει ο Αριστοτέλης, που παραθέτει κι ένα απόσπασμα από άγνωστο σύγγραμμα του Κυπρίου γιατρού, σχετικό με τις φλέβες. Θα πρέπει να ήταν φημισμένος γιατρός, αφού απόσπασμά του δημοσιεύει ο Αριστοτέλης.

 

11. Ζήνων ο Κιτιεύς, του 4ου π.Χ. αιώνα.  Συνώνυμος του συμπολίτη του μεγάλου φιλοσόφου, ο γιατρός Ζήνων ήταν από τους σπουδαιότερους.  Σταδιοδρόμησε, μεταξύ άλλων, στην Αλεξάνδρεια όπου είχε αποκτήσει μεγάλη φήμη κι όπου είχε λειτουργήσει και δική του ιατρική σχολή που εθεωρείτο σημαντική. Στην Αλεξάνδρεια κατείχε και το αξίωμα του αρχιάτρου.

 

12. Απολλόδωρος ο Κιτιεύς, άγνωστο ποιας εποχής. Τον αναφέρει ο Πλίνιος, ο οποίος παραθέτει και μια συνταγή του Απολλοδώρου κατά δηλητηριάσεως, από άγνωστο σύγγραμμά του.

 

13. Απολλώνιος ο Κιτιεύς, του 1ου π.Χ. αιώνα. Διάσημος επίσης Κύπριος γιατρός. Τον αναφέρουν ο Στράβων και ο Ερωτιανός. Ήταν φημισμένος χειρούργος κι έγραψε ιατρικές πραγματείες, μερικές μάλιστα ύστερα από εντολή του βασιλιά Πτολεμαίου. Φαίνεται ακόμη ότι είχε πάρει μέρος σε διεθνείς ιατρικές συζητήσεις, κι απάντησε με 18 συγγράμματα σε άλλα έργα διασήμων γιατρών της εποχής του.

 

14. Διαγόρας ο Κύπριος, άγνωστης εποχής. Αναφέρεται από τον Ερωτιανό, τον Διοσκουρίδη και τον Οριβάσιο. Ο τελευταίος διασώζει και μια συνταγή του Διαγόρα για κατασκευή φαρμάκου για τα μάτια. Ο Κύπριος αυτός γιατρός αναφέρεται ότι ασχολήθηκε και με την ερμηνεία ιατρικών όρων του Ιπποκράτους, ενώ είχε γράψει και σχόλια για διάφορες φαρμακευτικές ουσίες.

 

ΣΗΜ: Οι σημαντικοί από τους γιατρούς που αναφέρονται στον πιο πάνω κατάλογο, περιλαμβάνονται στη ΜΚΕ και ως αυτοτελή λήμματα, όπου και περισσότερες πληροφορίες για τον καθένα.

 

Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι έχουν ανευρεθεί και ανασκαφεί στην Κύπρο και αρχαίοι τάφοι γιατρών. Ένας τέτοιος τάφος ανακαλύφθηκε στην Κάτω Πάφο και σ' αυτόν βρέθηκε μια μεγάλη συλλογή από πολύ ενδιαφέροντα ιατρικά εργαλεία (χειρουργικά και άλλα) που αποδεικνύουν ότι στο νησί η ιατρική βρισκόταν κατά την Αρχαιότητα σε υψηλά επίπεδα.

 

Δεν θα πρέπει, επίσης, να διαφύγει της προσοχής μας το γεγονός ότι ξένοι κορυφαίοι γιατροί της Αρχαιότητας, όπως ο Γαληνός*, επισκέφθηκαν την Κύπρο και/ ή έγραψαν για φαρμακευτικές ιδιότητες ειδών της κυπριακής χλωρίδας, καθώς και για παρασκευάσματα από μέταλλα.

 

Εξάλλου, ο κατ' εξοχήν θεός - προστάτης της ιατρικής, ο Ασκληπιός*, λατρεύθηκε και στην αρχαία Κύπρο.

 

Δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία για να μπορούμε να υποστηρίξουμε με βεβαιότητα ότι οι Κύπριοι ασκούσαν κάποιου είδους ιατρική κατά τη Νεολιθική περίοδο. Επειδή όμως είναι αποδεκτό ότι κατά την ίδια περίοδο άλλοι λαοί είχαν κάποιες ιατρικές γνώσεις (κυρίως θεραπευτικό τρύπημα κρανίων, επεμβάσεις στα δόντια και μέθοδοι γεννήσεων), μπορούμε να υποθέσουμε ότι και οι Νεολιθικοί Κύπριοι ήταν δυνατό να είχαν παρόμοιες γνώσεις. Από τους σκελετούς που έχουν βρεθεί, διαπιστώθηκε υψηλό ποσοστό θνησιμότητας των νηπίων (γύρω στο 25% στη Χοιροκοιτία και σχεδόν διπλάσιο στη Σωτήρα), ενώ ο μέσος όρος ζωής των κατοίκων υπολογίστηκε σε 35,2 χρόνια στους άνδρες και 33,6 χρόνια στις γυναίκες (Χοιροκοιτία). Ο μέσος όρος ζωής των προϊστορικών Κυπρίων γενικά θεωρείται ότι ήταν υψηλός, σε σχέση με άλλες χώρες, και τούτο αποδίδεται κυρίως στο υγιεινό κλίμα της Κύπρου.

 

Πρέπει να θεωρήσουμε βέβαιο ότι οι άνθρωποι κατά την περίοδο εκείνη γνώριζαν εκ πείρας διάφορα πράγματα, εκ των οποίων άλλα ωφελούσαν κι άλλα έβλαπταν (όπως λόγου χάριν, διάφορα φαρμακευτικά ή δηλητηριώδη φυτά, η ηλιακή ενέργεια, η φωτιά, το κρύο ή το ζεστό νερό κλπ.). Οι πρωτόγονες αυτές γνώσεις των ανθρώπων, που με την πάροδο του χρόνου εμπλουτίζονταν με νέες παρατηρήσεις, νέες ανακαλύψεις και περισσότερη πείρα, εξελίχθηκαν στη συνέχεια στην εμπειρική ιατρική, που απετέλεσε αργότερα ολόκληρη σχολή, τη σχολή των Εμπειρικών. Ταυτόχρονα όμως, όπως έχει λεχθεί και πιο πάνω, ασθένειες άγνωστες που δεν ήταν δυνατό να θεραπευθούν στάθηκαν η αιτία να συνδεθεί η ιατρική με τη θρησκεία αλλά και τη μαγεία. Η λεγόμενη μαντική ιατρική ήταν πολύ διαδεδομένη στην Κύπρο, όπως μας βεβαιώνει ο Παυσανίας. Τούτο δεν ήταν άσχετο με τη διαδεδομένη λατρεία του Απόλλωνος στο νησί, του θεού δηλαδή που εθεωρείτο προστάτης και της μαντικής και της ιατρικής.

 

Η σύνδεση της ιατρικής με τη θρησκεία και τη μαγεία, δεν παρεμπόδισε την ανάπτυξη της πρώτης ως επιστήμης. Κατά την Ιστορική περίοδο, αρχαιολογικά ευρήματα αποδεικνύουν ότι οι Κύπριοι γιατροί είχαν αρκετά υψηλού επιπέδου ιατρικές γνώσεις, κυρίως σε τομείς όπως η ορθοπεδική, η μαιευτική, η φυσιοθεραπεία, η υγιεινή και, τέλος, η χειρουργική. Είναι σημαντικό το γεγονός ότι αρκετοί από τους Κυπρίους γιατρούς της Αρχαιότητας που μας είναι σήμερα γνωστοί, ήσαν χειρούργοι και μάλιστα διακεκριμένοι.

 

Η ιατρική επιστήμη άρχισε να παρακμάζει στην Κύπρο από το τέλος της Αρχαιότητας, όταν πια το νησί, ως ασήμαντη επαρχία αχανών αυτοκρατοριών, άρχισε να φθίνει και σε όλους τους άλλους τομείς. Στη συνέχεια, η Κύπρος υποδουλώθηκε στους Φράγκους, τους Βενετούς και τους Τούρκους, οπότε οι ίδιοι οι Κύπριοι δεν ήσαν παρά σκλάβοι που ζούσαν σε συνθήκες πλήρους παρακμής και εξαθλίωσης. Έτσι, δεν ήταν δυνατό να αναπτυχθούν και να προοδεύσουν σε κανένα τομέα, ιδιαίτερα δε στις επιστήμες οι οποίες απαιτούσαν μακρόχρονες και δαπανηρές σπουδές.

 

Μοιραία και η ιατρική επιστήμη ήταν ανύπαρκτη σε σχέση με τον λαό, με αποτέλεσμα να αναπτυχθούν και πάλι, μεταξύ του ιδίου του λαού, και εξ ανάγκης, οι εμπειρικές μέθοδοι, η καταφυγή σε αγίους και η μαγεία. Εκτός από τα πολλά «τάματα» στις εκκλησίες και την απόδοση διαφόρων θεραπευτικών ικανοτήτων σε αγίους και σε εικόνες (με αποτέλεσμα να έχουμε μια τεράστια συλλογή από μαρτυρούμενα θαύματα), σχεδόν το κάθε κυπριακό χωριό είχε και τους δικούς του εμπειρικούς «γιατρούς» ή «ειδικούς». Δεν ήταν ασυνήθιστο φαινόμενο να βγάζει δόντια ο κουρέας του χωριού, ενώ συνήθως υπήρχε και ο ειδικός που γνώριζε τα διάφορα βότανα. Ακόμη, σχεδόν σε κάθε χωριό υπήρχε η μαμμού, ειδική για τις γεννήσεις, ταυτόχρονα δε όλο και κάποιος γνώριζε την θεραπεία των εξαρθρώσεων. Κοντά σ' αυτές τις εμπειρικές μεθόδους, αναπτύχθηκε πάλι και η μαγεία. Τα ξόρκια, οι ειδικές προσευχές κατά των ασθενειών, οι ειδικές τελετές για τη θεραπεία διαφόρων ασθενειών (όπως για παράδειγμα το ζαννίν, ο μεγάλος φόβος), αποτελούν ολόκληρο κεφάλαιο που χαρακτηρίζει την μεσαιωνική Κύπρο αλλά που επέζησε και αργότερα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμη και μέχρι εντελώς πρόσφατα εργάζονταν στην Κύπρο διάσημοι «μάγοι» θεραπευτές, τους οποίους επισκέπτονταν πάρα πολλοί ασθενείς (όπως ο διάσημος «μάγος της Πέγειας» και ο επίσης διάσημος «μάγος της Συλίκου»).

 

Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι κατά τα τόσο δύσκολα χρόνια της εξαθλίωσης, η εμπειρική ιατρική αναπτύχθηκε σε διάφορα μοναστήρια της Κύπρου, όπου μοναχοί γνώριζαν πάρα πολλές συνταγές, καθώς και θεραπευτικές ιδιότητες φυτών τα οποία και χρησιμοποιούσαν. Μια πολύ ενδιαφέρουσα συλλογή τέτοιων συνταγών, συγκέντρωσε ο Μητροφάνης, μοναχός στο μοναστήρι της Παναγίας του Μαχαιρά (βλέπε λήμμα γιατροσόφια) ενώ και άλλα σχετικά γραπτά κείμενα (λαϊκά χειρόγραφα, σολομονικές κλπ.) κυκλοφορούσαν παλαιότερα στην Κύπρο.

 

Η κατάσταση σ' ό,τι αφορά την επιστήμη ιατρική, άρχισε να διαφοροποιείται με την κατάληψη της Κύπρου από τους Βρετανούς. Αν και μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα ελάχιστοι Κύπριοι μπορούσαν να μεταβούν στο εξωτερικό για ιατρικές σπουδές, με αποτέλεσμα οι σπουδασμένοι γιατροί να είναι τρομακτικά λίγοι σε σχέση με τον πληθυσμό, οι Βρετανοί έδωσαν εξ αρχής σημασία στην υγιεινή (καταπολέμηση ασθενειών, ψεκασμούς, αποξήρανση ελών κλπ.). Άρχισαν επίσης να οργανώνουν τις ιατρικές υπηρεσίες, εισήγαγαν τα εμβόλια και καθιέρωσαν τις επισκέψεις γιατρών κατά διαστήματα στην ύπαιθρο. Ιδρύθηκαν επίσης νοσοκομεία.

 

Αργότερα, και ιδιαίτερα μετά την εγκαθίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας, εδόθη μεγάλη προτεραιότητα στο όλο ζήτημα της υγείας του λαού. Για την ιατρική σήμερα στην Κύπρο και για άλλα συναφή θέματα (στατιστικές, νοσοκομεία, αναλογίες γιατρών/ ασθενών κλπ.), βλέπε λήμμα υγεία.

 

Βιβλιογραφία

 

«Ιατροί και Ιατρική στην Αρχαία Κύπρο», Πολιτιστικό Κέντρο Ομίλου Λαϊκής. Λευκωσία 2006