Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Στην Κύπρο, μέχρι σήμερα, έχουν εντοπιστεί περισσότεροι από πενήντα διάτρητοι μονόλιθοι. Συγκεκριμένα πρόκειται για ασβεστόλίθους στο ανώτερο μέρος των οποίων έχει διανοιχθεί μια μεγάλη ορθογώνια εσοχή.

Ο Ελλαδίτης Αθανάσιος Σακελλάριος, που περιόδευσε την Κύπρο κατά τα μέσα του 19ου αιώνα, γράφει ότι είχε δει τέτοιους μονόλιθους: 2 στα Κούκλια, 5 στην Ανώγυρα, 6 στην περιοχή Ανώγυρας, 4 σε περιοχή της Πάχνας, 4 σε περιοχή Αγίου Φωτίου – Παναγιάς, και από ένα σε περιοχές των χωριών Πάχνα, Δωρά, Πισσούρι, Κολόσσι, ενώ είχε επίσης δει και στην επαρχία Κερύνειας, 4 κοντά στην εκκλησία της Παναγίας Περγαμηνιώτισσας και 1 στον Άγιο Επίκτητο. Σημειώνει ότι βρίσκονται ακόμη καί πολλοί ἂλλοι ἒτι εἰς ἂλλα μέρη τῆς νήσου... Και πράγματι μέχρι σήμερα έχουν εντοπιστεί πολύ περισσότεροι. Η μεγαλύτερη συγκέντρωση απαντάται στο νοτιοδυτικό τμήμα της Κύπρου, δηλαδή στις επαρχίες Λεμεσού και Πάφου, γεγονός που οφείλεται πιθανώς στη γεωμορφολογία της περιοχής και στην αφθονία ασβεστολιθικών πετρωμάτων, από τα οποία και κατασκευάστηκαν. Δεκάδες μονόλιθοι απαντώνται σε ερημικές τοποθεσίες, σε ναούς ή εξωκκλήσια.

Οι μονόλιθοι αυτοί έχουν ύψος που, σε μερικές περιπτώσεις, υπερβαίνει τα 4 μέτρα. Ο συνηθέστερος τύπος έχει ύψος 2 – 3 μέτρα πάνω από την επιφάνεια του εδάδους, ενώ τμήμα τους είναι θαμμένο μέσα στο έδαφος. Άλλοι απαντώνται ριγμένοι στη γη, ξεριζωμένοι από «κυνηγούς θησαυρών».

Η κατασκευή και χρήση των μονολίθων αποτέλεσε προϊόν συζητήσεων ήδη από τον 19ο αιώνα και κατά καιρούς διατυπώθηκαν διάφορες θεωρίες σχετικά με τη χρονολόγηση και τη χρήση τους. Παράλληλα με την επιστημονική έρευνα, η ιδιάζουσα μορφή τους εξέγειρε τη φαντασία των κυπρίων και γέννησε λαϊκές δοξασίες.

Ο περιβόητος αρχαιοκάπηλος Luigi Palma di Cesnola, πρόξενος των Ηνωμένων Πολιτειών στην Κύπρο, που κατά τη δεκαετία 1866 – 1877 ρήμαξε κάθε αρχαιολογικό χώρο της Κύπρου, πρώτος ασχολήθηκε με τους μονόλιθους και διενήργησε «ανασκαφικές» έρευνες. Κατέληξε δε στο συμπέρασμα ότι ήταν μνημεία σχετιζόμενα με τη λατρεία της θεάς Αφροδίτης. Εφόρμηση για αυτή του την θεωρία στάθηκε ο εντοπισμός δύο μονόλιθων σε περιοχή του χωριού Κούκλια της Πάφου, κέντρο λατρείας της θεάς Αφροδίτης. Τοιουτοτρόπως, ερμήνευσε το ζεύγος μονόλιθων ως τμήμα ενός ναού αφιερωμένου στην Αναδυομένη Αφροδίτη. 

Ο Σακελλάριος σημειώνει ότι οι μονόλιθοι αυτοί εθεωρούντο ως θεραπευτικοί για τις γυναίκες που δεν μπορούσαν να τεκνοποιήσουν, οι οποίες και ανέβαιναν πάνω τους για θεραπεία. Η σύνδεση των μονολίθων με το ζήτημα της τεκνοποιίας φαίνεται να αποτελούσε κατάλοιπο της παλαιάς λατρείας της θεάς Αφροδίτης. Ο Σακελλάριος προσθέτει ότι οι μονόλιθοι αυτοί θεωρούνταν και ως αποτρεπτικοί πυρετών και άλλων ασθενειών. Πιστευόταν ακόμη πως ήταν «σημάδια» που, εάν ερμηνεύονταν σωστά, έδειχναν θέσεις κρυμμένων θησαυρών. Πολλοί μάλιστα προσπάθησαν να βρουν τέτοιους υποτιθέμενους θησαυρούς, ξεριζώνοντας τους μονόλιθους από την αρχική τους τοποθεσία. Άλλοι θεώρησαν ότι ήταν όργανα δοκιμασίας και ότι σήμαινε το ένα ή το άλλο η δυνατότητα κάποιου να περάσει το σώμα του από την τρύπα ενός τέτοιου μονόλιθου. Τέτοιοι μονόλιθοι πάλι, συνδέθηκαν στις τοπικές παραδόσεις είτε με αγίους, είτε με τον Διγενή Ακρίτα και, συχνότερα, με την περίφημη Ρήγαινα, αυτό το μυθικό πρόσωπο της Κύπρου.

Ο Σακελλάριος, ο David G. Hogarth, και ο Francis H. Guillemard έδωσαν την πρακτική εξήγηση ότι δεν ήταν τίποτα περισσότερο από αντικείμενα που σχετίζονταν με ελαιοπιεστήρια και την παραγωγή λαδιού, παρόλο που οι Κύπριοι τους θεωρούσαν ιερούς. Η άποψη τους στηρίχθηκε στο γεγονός πως σε αρκετές περιπτώσεις εντοπίστηκαν πέτρινες βάσεις,  πιθανώς για τοποθέτηση των ελιών, προκειμένου να πιεστούν. Οι όρθιοι μονόλιθοι θα πρέπει να αποτελούσαν τη βάση ενός ξύλινου μοχλού που περνούσε μέσα από την τρύπα και εκτεινόταν για να δώσει την πίεση στις ελιές.

O Max Ohnefalsch-Richter ωστόσο, επανάφερε την άποψη ότι επρόκειτο για αντικείμενα λατρείας, αντιπαραβάλλοντάς τα με άλλα λατρευτικά αντικείμενα κωνικού σχήματος, άποψη η οποία κέρδισε έδαφος ξανά στην έρευνα.

Ο Σοφοκλής Χατζησάββας πεπεισμένος πως πρόκειται για εξοπλισμό ελαιoτριβείου, καθώς σε αρκετές περιπτώσεις βρέθηκαν σε άμεση εγγύτητα με εγκαταστάσεις σύνθλιψης ελιών ή δίπλα σε λίθινα βάρη, διεξήγαγε το 1990 ανασκαφές στην περιοχή Στυλλάρκα στα Κούκλια και στο χωριό Πάχνα. Τα αποτελέσματα της ανασκαφικής έρευνας στη θέση Στυλλάρκα, ανάμεσα στους ποταμούς Ξερό και Διάριζο, παρόλο που η στρωματογραφία είχε διαταραχθεί ήδη από τον 19ο αιώνα από τον Cesnola και από τη δημιουργία ενός λατομείου στην περιοχή, ήταν άκρως ενδιαφέροντα. Ευσύνοπτα, βρέθηκαν συνολικά 5 δεξαμενές, λιθόστρωτο δάπεδο, που μάλλον πρόκειται για το πιεστήριο του ελαιοτριβείου, η βάση και οι κύλινδροι για τη σύνθλιψη ελαιοκάρπων. Επιβεβαιώθηκε ακόμη η ύπαρξη ιερού, του οποίου τα αρχιτεκτονικά μέλη αποδίδονται στην ελληνιστική περίοδο. 

Μολονότι η ερμηνεία, εξακολουθεί να αμφισβητείται από μερικούς ερευνητές που εμμένουν στο «μυστήριο των τρυπημένων μονολίθων», η αρχαιολογική σκαπάνη του Σοφοκλή Χατζησάββα δεν αφήνει αμφιβολίες για τη χρήση των μονόλιθων ως οργάνων των εργαστηρίων παραγωγής λαδιού.

Πηγή: Χατζησάββας Σ. (2007), Οδηγός Παλαιπάφου, επιμ. F. G. Maier (μετφ. Ι. Σκουνάκη), Λευκωσία.