Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Στην απότομη νότια πλευρά του λόφου που βρίσκεται στα βορειοδυτικά του χωριού Άγιος Σωζόμενος, της επαρχίας Λευκωσίας, είναι σκαμμένο ασκητήριο, γνωστό σαν το ασκητήριο του αγίου Σωζομένου. Το ασκητήριο είναι ακανόνιστου ορθογώνιου σχήματος με τον κύριο άξονα περίπου νότος - βορράς.  Έχει μήκος 8,80 μ., πλάτος 3,70 μ. και ύφος 3,50 μ. περίπου. Για πολλά χρόνια το ασκητήριο χρησίμευε σαν μάντρα προβάτων ενός Τούρκου βοσκού του χωριού. Το 1912, ύστερα από μακρό δικαστικό αγώνα, οι  Έλληνες Χριστιανοί κάτοικοι του Αγίου Σωζομένου κατόρθωσαν να αποκτήσουν την κυριότητα του ασκητηρίου, το οποίο έτσι έπαυσε να είναι μάντρα προβάτων. Οι Έλληνες έκτισαν τότε τον τοίχο που κλίνει το ασκητήριο στη νότια πλευρά, που ήταν ανοικτή, αφήνοντας μια είσοδο στο μέσο του τοίχου.

Στο βάθος του ασκητηρίου βρίσκεται σκαμμένος τάφος μήκους 3,50 μ. περίπου, πλάτους 0,90 μ. και βάθους 0,90 μ. Ο τάφος, που χωρίζεται από το υπόλοιπο τμήμα του ασκητηρίου με απλό ξύλινο κιγκλίδωμα, είναι σκαμμένος σε εσοχή της βόρειας πλευράς του σπηλαίου. Παλαιότερα, όπως αναφέρει ο Ν. Κληρίδης, υπήρχε στο ανατολικό άκρο του τάφου πηγάδι, το οποίο όμως έχει επιχωθεί. Η βορειοανατολική γωνιά του ασκητηρίου χωρίζεται με ξύλινο περίφραγμα και χρησιμεύει σαν το ιερό βήμα του ναού στον οποίο μεταβλήθηκε το ασκητήριο. Σαν Αγία Τράπεζα χρησιμοποιείται ορθογώνιο κυβόσχημο τμήμα του φυσικού βράχου που έχει λαξευθεί ειδικά, ύψους 1 μ. και πλευράς 0,90 μ. Στη βόρεια πλευρά του σπηλαίου, κοντά στη βορειοανατολική γωνιά είναι σκαμμένη στον φυσικό βράχο μικρή αχιβάδα που χρησιμεύει σαν Αγία Πρόθεση.

Το ασκητήριο φαίνεται ότι ήταν ολόκληρο διακοσμημένο με τοιχογραφίες. Σ' ορισμένα σημεία διακρίνονται τρία στρώματα τοιχογραφιών. Δυστυχώς η εύκολη διάβρωση του πωρόλιθου στον οποίο είναι λαξευμένο το ασκητήριο και η μακρόχρονη χρήση του ασκητηρίου σαν μάντρας είχαν σαν αποτέλεσμα την καταστροφή του μεγαλύτερου μέρους της γραπτής του διακόσμησης. Το άναμμα φωτιάς εξ άλλου είχε σαν αποτέλεσμα την κάλυψη των τοιχογραφιών με παχύ στρώμα καπνιάς που τις έκαμε σχεδόν αδιάκριτες.  Όσες τοιχογραφίες πάντως διακρίνονται έχασαν τα μάτια τους. Τέτοιες είναι οι τοιχογραφίες του νεότερου στρώματος, πάνω από την Αγία Τράπεζα.  Όπως συνήθως, πάνω είναι ζωγραφισμένη από τη μέση και πάνω η Θεοτόκος με τα χέρια υψωμένα σε δέηση ανάμεσα στους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ που εικονίζονται όρθιοι, σε μικρότερη κλίμακα, να θυμιούν και πιο κάτω οι ιεράρχες Σπυρίδων, Χρυσόστομος, Βασίλειος και Τριφύλλιος. Στη μικρή αχιβάδα εικονίζεται, όπως συνήθως, ο Χριστός, η Άκρα Ταπείνωση. Οι Τούρκοι κατέστρεψαν τα μάτια όλων αυτών των τοιχογραφιών.

Τοιχογραφίες σήμερα σώζονται στη βόρεια πλευρά του σπηλαίου και στο βόρειο άκρο της δυτικής πλευράς. Τοιχογραφίες ακόμη σώζονται στο οριζόντιο τμήμα της βόρειας πλευράς πάνω από τον τάφο.

Στη βόρεια πλευρά του σπηλαίου σώζονται, πάνω, μισοκατεστραμμένες τρεις σκηνές από τη ζωή του αγίου Σωζομένου, ενώ άλλες δυο, από τις οποίες η μια πολύ κατεστραμμένη, σώζονται στη δυτική πλευρά.  Όλες οι σκηνές αυτές παρουσιάζουν θαύματα του αγίου.

Στην πρώτη σκηνή εικονίζεται ο άγιος Σωζόμενος όρθιος να απλώνει τα χέρια και να ευλογεί δυο άνδρες πεσμένους μπροστά του. Η σκηνή συνοδεύεται από τη μισοκατεστραμμένη επιγραφή «Ὁ   Ἅγιος Σωζόμενος ἰώμενος τούς πυρέσσοντας». Αριστερότερα ο άγιος Σωζόμενος όρθιος πάλι θεραπεύει πολλούς γονυπετείς άνδρες που υψώνουν τα χέρια παρακλητικά («Ὁ  Ἅγιος Σωζόμενος τούς νοσοῦντας ἰᾶται») και πιο κάτω ο άγιος θεραπεύει γυναίκα (σύμφωνα με την επιγραφή «Ἡ  ἐν νόσῳ κατάκειται τοῖς ποσίν τοῦ  Ἁγίου»). Στον δυτικό τοίχο τη μισοκατεστραμμένη σκηνή συνοδεύει η επιγραφή «Ὁ  Ἅγιος Σωζόμενος ἀνορθεῖ  τόν  ἐπί  γῆς συγκύπτοντα». Οι επιγραφές που συνοδεύουν τις σκηνές αυτές είναι φοβερά ανορθόγραφες.  Όλες οι τοιχογραφίες αυτές ανήκουν στο νεότερο στρώμα των τοιχογραφιών. Κάτω από τις σκηνές αυτές σώζονται τέσσερις ασκητές που έχουν ανάγκη από καθαρισμό.

Πιο χαμηλά διακρίνονται άλλα δυο στρώματα τοιχογραφιών που είναι πολύ μαυρισμένα. Τμήμα τοιχογραφιών της δυτικής πλευράς, του δευτέρου (παλαιοτέρου) στρώματος διασώζει τις μορφές του αγίου Θεοδοσίου του Κοινοβιάρχου και του αγίου Παύλου του Θηβαίου. Οι μορφές αυτές και ιδιαίτερα η μορφή του Παύλου του Θηβαίου είναι από τα ωραιότερα δείγματα της βυζαντινής ζωγραφικής της Κύπρου. Δειγματολογικός καθαρισμός τοιχογραφίας αγίου στην κάτω πλευρά του βόρειου τοίχου απέδειξε ότι εδώ διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση οι τοιχογραφίες που ανήκουν στο αρχαιότερο στρώμα. Οι τοιχογραφίες αυτές μόνο ύστερα από τον ολοκληρωτικό καθαρισμό τους μπορούν να αξιολογηθούν. Φαίνεται όμως ότι πρόκειται για εξαιρετικές τοιχογραφίες του 11ου ή 12ου αιώνα. Έτσι στο ασκητήριο του αγίου Σωζομένου σώζονται τοιχογραφίες από τον 11ο-12ο αιώνα μέχρι τις αρχές του 16ου αιώνα.