Χολέτρια αρχαιολογικός χώρος
Στο χωριό Χολέτρια της επαρχίας Πάφου (για το οποίο δες ξεχωριστό λήμμα), υπάρχει εκτενής αρχαιολογικός χώρος των Προϊστορικών Χρόνων, όπως έχει αποδειχθεί και από πρόσφατες ανασκαφές.
Συγκεκριμένα στην τοποθεσία Ορτός έγινε το 1994 ανασκαφική αρχαιολογική έρευνα από αποστολή του Πανεπιστημίου της Νεβάδα (Λας Βέγκας), υπό τη διεύθυνση του δρος Alan Η. Simmons και με την υποστήριξη του National Geographic Society και του National Endowment for the Humanities. Στόχος της έρευνας ήταν να διερευνηθούν η ανάπτυξη οικιστικών χώρων και οι μορφές οικονομίας της κοινωνίας της αρχαιότερης Νεολιθικής περιόδου στη δυτική Κύπρο.
Ο χώρος υπήρξε κάποτε ένας μεγάλος οικισμός και τα πολιτιστικά κατάλοιπα είναι εξαιρετικά πλούσια. Δυστυχώς, με την πάροδο των αιώνων, έχει υποστεί σοβαρές φυσικές και άλλες καταστροφές.
Παρόλα αυτά υπάρχει στρωματογραφημένο υλικό που υπερβαίνει το ένα μέτρο. Πάντως, δεν βρέθηκαν άθικτα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα παρόλο που έχουν διασωθεί κομμάτια πλιθαριών. Περισσότερα από 62.000 εργαλεία από πυριτόλιθο έχουν έρθει στο φως. Αντιπροσωπεύουν όλα τα στάδια κατασκευής, από το αρχικό κόψιμο μέχρι το τελείωμα των εργαλείων. Εργαλεία με επεξεργασία είναι συνήθη και μεταξύ αυτών υπάρχουν άφθονες λεπίδες δρεπανιών σε σχήμα ημισελήνου. Πολυάριθμοι είναι επίσης οι πυρήνες και τα λειασμένα λίθινα εργαλεία. Βρέθηκαν ακόμη ορισμένα αινιγματικά εγχάρακτα βότσαλα. Παρόμοια αντικείμενα είναι γνωστά μόνον από τη Χοιροκοιτία. Μεταξύ των ευρημάτων συγκαταλέγονται και κοσμήματα, όπως πολυάριθμα αντικείμενα από πικρόλιθο και δύο μικροσκοπικά πήλινα στεατοπυγικά ειδώλια.
Βρέθηκαν επίσης αποσπασματικά κατάλοιπα ανθρώπινων σκελετών νηπίων αλλά και ενηλίκων. Αποκαλύφθηκαν και αρκετές κατασκευές, οι περισσότερες όμως είναι εφήμερες. Πάντως, μία από αυτές είναι ένας καλοσχηματισμένος λάκκος, σκαμμένος στην καφκάλλα. Μία, μέχρι στιγμής, χρονολόγηση του χώρου με τη μέθοδο του ραδιενεργού άνθρακα (C14) τον τοποθετεί γύρω στα 5.600 π.Χ.
Στην τεράστια ποσότητα οστών που έχουν βρεθεί, αντιπροσωπεύονται αιγοπρόβατα, χοίροι και ελάφια. Εξαντλητική έρευνα με τη μέθοδο διαχωρισμού με επίπλευση, απέδωσε μεγάλες ποσότητες απανθρακωμένου φυτικού υλικού. Αυτά, σε συνδυασμό, θα αποτελέσουν εξαιρετικά οικονομικά δεδομένα για τους τρόπους διαβίωσης κατά τη Νεολιθική περίοδο.
Συμπερασματικά, οι έρευνες στον οικισμό Χολέτρια-Ορτός ήταν εξαιρετικά αποδοτικές και αναμένεται ότι τα αποτελέσματα της μελέτης των ευρημάτων θα ρίξουν νέο σημαντικό φως στο θέμα του πώς οι νεολιθικοί άνθρωποι προσαρμόστηκαν και επέδρασαν σ' ένα σχεδόν πρωτόγονο περιβάλλον.