Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η αρχαία Κυπριακή διάλεκτος αποτελεί, μαζί με την Αρκαδική, τον Αρκαδοκυπριακό κλάδο των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων. Η Κυπριακή, η Αρκαδική και η Παμφυλιακή διάλεκτος, απέναντι στη Μικρά Ασία, αποτελούν τη Νότια Αχαϊκή διαίρεση μέσα στις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους. Η Βόρεια Αχαϊκή περιλαμβάνει τη Βοιωτική, τη Θεσσαλική και την Αιολική διάλεκτο. Επομένως η αρχαία Κυπριακή διάλεκτος διαστέλλεται από την Αττική και Ιωνική, τη Δωρική και τη Βορειοδυτική Δωρική.

Ειδικά χαρακτηριστικά της Αρκαδοκυπριακής:

1. Πρόθεση ἱν αντί ἑν
2. Γενικού ενικού πρωτοκλίτων ονομάτων σε -αυ, όπως Ὁνασαγόραυ = Ονασαγόρου
3. Πρόθεση πός αντί πρός
4. Σύνδεσμος κάς αντί και
5. Αντωνυμικά σις αντί τις
6. Καταλήξεἰς μέσης φωνής -τυ και -ντυ, όπως γένοιτυ = γένοιτο, ἐγάμαντυ = εγάμαντο = εγήμαντο
7. Αντωνυμία ὃνυ = ὃδε
8. Σύνταξη των προθέσεων ἀπό και ἐξ με δοτική
9. Καταληκτικά σε -κρέτης αντί –κράτης, όπως Τιμοκρέτης, Σωκρέτης.

Χαρακτηριστικά της αρχαίας Κυπριακής διαλέκτου:

1. Γενική ενικού σε -ων, όπως Φιλοκύπρων = Φιλοκύπρου
2. Ανάπτυξη F κατά την κλίση φωνηεντολήκτων ονομάτων σε ι, όπως πτόλιFi = πόλει
3. Διατήρηση F μπροστά από σύμφωνα, όπως Fρέτα, και ανομοίωση, όπως Fρέτα = ρήτρα
4. Σποραδική εμφάνιση ζ στη θέση γ, όπως ζᾶ= γᾶ= γῆ.
5. Πρόθεση ὑ = επί, όπως ὑχέρον = ἐπιχείρου
6. Εμφατικό μόριο παι, όπως κάς παι = και βέβαια
7. Υποθετικός σύνδεσμος ἢ = εἰ
8. Ρηματικοί τύποι δυFάνω και δώκω =δίδωμι
9. Τροπή ε σε ι μπροστά από φωνήεντα, όπως θιός = θεός
10. Ανάπτυξη ημιφώνου κατόπιν ι, όταν κανονικά ακολουθεί ανοικτό α, όπως ίjατέραν = ιατήρα
11. Η συνίζηση λι δίνει λλ στις άλλες διαλέκτους, αλλά στην Κυπριακή επένθεση, όπως αἲλος = άλλος
12. Απώλεια της δασείας
13. Διατήρηση του F σε όλες σχεδόν τις θέσεἰς, όπως αἰFεί =αἰεί= ἀεί, ρόFος = ρόος = ροῦς, βασιλέFος = βασιλῆος = βασιλέως
14. Σποραδική παράλειψη του μεσοφωνηεντικού και τελικού α, όπως φρόνεσι = φρονέωσι, κἀ  ἀ(ν)τί = κάς ἀντί
15. Δοτικές ενικού σε ω και α, κοντά στις κανονικές σε ωι και αι, όπως τᾶ  ἰ(ν) = τᾶι ἰν = τῇ ἐν
16. Αιτιατική ενικού τριτοκλίτων ονομάτων σε -ν, όπως ἰjατέραν = ἰjάτερα = ιατήρα
17. Γενική των ονομάτων σε -εύς σε έFος, όπως βασιλεύς –βασιλέFος = βασιλῆFος = βασιλῆος = βασιλέως.
18. Τρίτο πληθυντικό πρόσωπο αορίστον σε -αν, όπως κατέθή αν = κατέθεαν = κατέθεσαν
19. Μόριο κε, αντίστοιχο του αν
20. Ειδικές κυπριακές λέξεἰς, όπως ἀκεύω = τηρώ, άλFον=καλλιεργημένη γη, φυτεία, ἰκμάμενος=πληγωμένος, ἰναλίνω = γράφω, λιμήν = αγορά, εκκλησία, οἲρων = περιοχή, όριο, τταῖς = υιός και κάποτε κόρη, ὒγγεμος - συλλαβή.

Το κυπριακό συλλαβάριο: Ενώ οι άλλοι Έλληνες χρησιμοποιούν το γνωστό μας αλφάβητο, που δανείστηκαν από τους Φοίνικες, οι Κύπριοι χρησιμοποιούν μέχρι την Ελληνιστική εποχή ένα ειδικό συλλαβάριο για τη γραφή της Ελληνικής τους γλώσσας. Το κυπριακό συλλαβάριο αποτελείται από σημεία για τα πέντε φωνήεντα, όταν αυτά σχηματίζουν συλλαβή ή είναι το δεύτερο στοιχείο μιας διφθόγγου, και από σημεία για κάθε συνδυασμό συμφώνου και φωνήεντος, όπως τα, τε, τι, το, του. Δεν γίνεται διάκριση μεταξύ μακρών και βραχέων φωνηέντων και μεταξύ ηχηρών, αήχων και δασέων κλεἰςτών συμφώνων. Έτσι το σημείο κε αντιστοιχεί με κε, κη, γε, γη, χε, χη. Τα ένρινα μπροστά από τα σύμφωνα παραλείπονται, όπως a ti = α(ν)τί.

Για να δηλωθεί ένα τελικό σύμφωνο, χρησιμοποιείται το σημείο με το φωνήεν ε, όπως κα se = κας. Στα συμπλέγματα συμφώνων το πρώτο σύμφωνο δηλώνεται με το σημείο, που περιέχει το φωνήεν της συλλαβής, στην οποία αυτό το σύμφωνο ανήκει. Έτσι το φωνήεν κανονίζεται από το επόμενο στις περιπτώσεἰς αρκτικού συμπλέγματος, όπως pο tο li ne = πτόλιν, και συμφώνου με υγρό, όπως pa ti ri = πατρί· κανονίζεται από το προηγούμενο στις περιπτώσεἰς υγρού με σύμφωνο, όπως a ra ku ro = ἀργυρό, και σ με σύμφωνο, όπως e se ta se = έστασε.

Κανονικά οι λέξεἰς χωρίζονται μεταξύ τους με ειδικό σημάδι.

Παράδειγμα αρχαίας κυπριακής συλλαβογραφικής επιγραφής: Η ορειχάλκινη επιγραφή του Ιδαλίου, του δεύτερου μισού του 5ου αιώνα π.Χ. μεταγράφεται ως εξής:

1 οte/ta pοto li ne e ta li οne/ka te vo ro ko ne ma to i/ka se ke ti e ve se/i to i/pi lo ku po ro ne ve te i to οna sa ko 2 ra u/pa si le u se/sa ta si Ku po ro se/ka se a po to li se/e ta li e ve se/a no ko ne οna si lo ne/to no na si ku po 3 ro ne to ni ja te ra ne/ka se/to se/ ka si ke ne to se/i ja sa ta i/to se/a to ro po se/to se/i ta/i/ma ka i/i ki 4 ma me no se/a ne u/mi si to ne/ka sa pa i/e u ve re ta sa tu/pa si le u se/ka se/a po to li se/o na si 5 lo i/se/lo i se/ka si ke ne to i se/a ti to mi si to ne/ka a ti/ta u ke ro ne/to ve na i/e xe to i/....

Ὂτετά(ν) πτόλιν  ἘδάλιονκατέFοργονΜᾶδοικάςΚετιέFεςi(v) τόιΦιλοκύπρονFέτειτόΌνασαγό/ραυ, βασιλεύςΣτασίκυπροςκάςάπτόλιςΈδαλιέFες  ἂνογον  Ὀνάσιλοντόν  Ὀνασικύπ/ροντόν  ἰjατέρανκάςτόςκασιγνετος  ἰjααθαιτόςά(ν)θρόποιςτός  ἰ(v) ταιμάχαι  ἰκ/μαμένοςάνευμισθόν. ΚάςπαιεύFρετάσατυβασιλεύςκάς  ἀπτόλις  Ὀνασί/λοικάςτοῖςκασιγνέτοις  ἀ(ν)τίτομισθόνκά  ἀ(ν)τϊτᾶ  ὐχέρονδόFέναι  ἐξτόι...

Για πλήρη μετάφραση του κειμένου αὑτοῦ της χάλκινης πινακίδας του Ιδαλίου, βλέπε λήμμα: Αγροτική ζωή

Λέξεις που επιβίωσαν 

• Βόρτακος = ο βάτραχος. Προέρχεται από τη λέξη «βόρταχος»
• Βαβάτσινος = το μούρο. Προέρχεται από τη λέξη βάτιον (συκαμίνου ο καρπός), κατά τον μεσαίωνα έγινε βάτσινον και αργότερα βαβάτσινος με αναδίπλωση της πρώτης συλλαβής
• Κίλλης = μικρόσωμος γάιδαρος, αλλά και άνθρωπος. Από το αρχαίο κίλλος ή κίλλης = όνος (τη λέξη αναφέρει ο Ησύχιος).
• Μολίτας = το δόντι γομφίος. Στην αρχαία αττική γλώσσα η λέξη ήταν μυλίτης. Η αρχαία όμως Κυπριακή διάλεκτος έτρεπε το «υ» σε «ο».

• Κυριάκου Χατζηιωάννου: Ετυμολογικό Λεξικό της Ομιλούμενης Κυπριακής Διαλέκτου
• Κων. Γιαγκουλλή: Θησαυρός της Κυπριακής Διαλέκτου
• Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια