Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Η σημερινή Κυπριακή διάλεκτος είναι ενιαία, δηλαδή έχει βασικά κοινά χαρακτηριστικά από τη μια άκρη της Κύπρου ως την άλλη. Όμως αποτελείται από επί μέρους ιδιώματα, που διακρίνονται αμέσως και από το λαό. Εμπειρικά ο λαός ξέρει ότι διαφορετικά μιλάνε στην Πάφο, την Τηλλυρία, τη Μαραθάσα, την Πιτσιλιά, τη Μεσαορία, την Καρπασία. Οι διαφορές αυτές οφείλονται κυρίως στα διαμερίσματα της Κύπρου, που είχαν μεταξύ τους γεωγραφική και κοινωνική κοινότητα.

 

Η Κύπρος μπορεί να διαιρεθεί σε 18 γλωσσικά διαμερίσματα με φανερές μορφολογικές και φωνητικές διαφορές μεταξύ τους. Τα διαμερίσματα αυτά είναι τα εξής: Της Καρπασίας, της Μεσαορίας, της Δυτικής Μεσαορίας, της Κερύνειας, των Κοκκινοχωριών, του Παραλιμνίου, της Λάρνακας, της Πιτσιλιάς, της Ορεινής, της Λεμεσού, της Επισκοπής, των Κρασοχωριών, της Μαραθάσας, της Σολιάς, της Τηλλυριάς, της Βορειοδυτικής Πάφου, της Νοτίου Πάφου και της Κεντρικής Πάφου.

 

Μερικά από τα χαρακτηριστικά των ιδιωμάτων αυτών, που υποπίπτουν αμέσως στην αντίληψη, είναι τα ακόλουθα:

 

1.Του ιδιώματος της Καρπασίας:

 

1. Παθήσεις των προστριβόμενων συμφώνων, όπως θέλω -χέλω, γράφω - γράχω, δέρνω - γέρνω.
2. Ανάπτυξη κ σε συνιζήσεἰς, όπως Άγιος Ανδρέας - ΑηςΝτρικάς, Ανδρεανού - Αντρικανού.
3. Παράταση συμφώνων, όπως αλουπός - αλουππός, φακή –φατσ’ή.
4. Διατήρηση των συμφωνικών συμπλεγμάτων με άηχο, όπως άθρωπος, φραμός, φλαούνα, και με τροπή άχρωπος, αχραμός, αχλαούνα.
5. Υποκοριστικές καταλήξεἰς όπως κοπελλούρα, κοπελλούριν.

 

2. Του ιδιώματος της Μεσαορίας:

 

1. Παθήσεις των προστριβόμενων συμφώνων, όπως θέλω - χέλω, δέρνω - γέρνω.
2. Ιδιαίτεροι τύποι συνιζήσεως, όπως πόδια - πόκια.
3. Τροπή του παρατεταμένου θθ σε ττ, όπως αττυμούμαι, έτ τέλω.
4. Ρηματικοί τύποι σε -ούνταν και –ούντασιν, όπως ερκούντα, ερκούντασιν.
5. Προθεματικό ν, όπως νεκκλησιά, νάκρα, νήλιος.

 

3. Του ιδιώματος της Δυτικής Μεσαορίας:

 

1. Τροπές των προστριβόμενων φθόγγων κατά προτίμηση σε χειλικούς και οδοντικούς, όπως γονιός - βονιός, γωνιά - βωνιά, γοράζω - βοράζω, μολύβιν-μολύδιν.
2. Τροπή του συμπλέγματος πκι σε φκι, όπως φκιάννω, φκιάτον.
3. Τροπή σε μερικά του ττ σε θθ όπως καλλύθθερα.
4. Αποβολή συμφώνων, όπως λαλώ - λαώ, να ππέωμεν, να πνάωμεν.

 

4. Του ιδιώματος της Κερύνειας:

 

1. Τραχύ ρ, όπως νερόν, γέρημος.
2. Ανάπτυξη γ' στην αρχή μερικών λέξεων, που αρχίζουν από φωνήεν, όπως ωμός - γωμός.
3. Ανάπτυξη ε κατόπιν τελικού ν εγκλινομένης τριτοπροσώπου προσωπικής αντωνυμίας, όπως φέρ' τόνε, καλώς τηνε.
4. Εμφάνιση συμπλέγματος ργι, όπως φέρ' την σαργιάν να σαρίσω, να πάρω την βούργιαν μου και να πάω στον Άην Λαργιόν να συνάξω μανιτάργια.

 

5. Του ιδιώματος των Κοκκινοχωριών:

 

1. Παθήσεις των προστριβόμενων συμφώνων, όπως θέλω - χέλω, γράφω - γράχω, να χάμεν χασόλια, ο Χίλιππος έχυεν κι έχηκέν μας.
2. Ιδιαίτεροι τύποι συνιζήσεως, όπως πόκια, πκκιάννω - κιάννω, χωράφκια - χωράκια.
3. Αποβολή σ από ρηματικούς τύπους, όπως επότια, να ποτίουμεν.
4. Προσθήκη ε στο τέλος λέξεων, όπως έχουμεν κίκλεσε, ο Μάρκοςε επήεν να φέρει την καρρέττανε.
5. Αποβολή τελικού ς, όπως οι γεναίκε, ο τόπο.

 

6. Του ιδιώματος Παραλιμνίου:

 

1. Τροπή του συμφωνικού συμπλέγματος θκι εἰς κκι, όπως καλάθκια - καλάκκια, ο θκειός μου – ο κκειός μου.
2. Απλοποίηση συμπλεγμάτων, στα οποία το πρώτο στοιχείο είναι άηχο, όπως ἦρτεν - ήττεν, ασκοπώ - ακκοπώ, ιστορία - ιττορία.
3. Τροπή των συμπλεγμάτων ξ και ψ σε τσ, όπως ξέρω - τσέρω, ύψος - ύτσος.
4. Αντωνυμικοί τύποι εγιώνις. εσούνις.

 

7. Του ιδιώματος Λάρνακας:

 

1. Παθήσεις προστριβόμενων συμφώνων, όπως θερκόν - φερκόν, θερίζω - φερίζω, θερνάκιν - φερνάκιν.
2. Ιδιαίτεροι τύποι συνιζήσεως, όπως πόκια, κορμάκια.
3. Διατήρηση του φθόγγου χι, εφ' όσον υποστηρίζεται από τον αντίστοιχο υπερωικό κατά την κλίση, όπως τρίχα - τρίχες, τρέχω -τρέχεις - τρέχει, έχω - έχεις - έχει.
4. Τροπή του συμπλέγματος μνι σε βνι, όπως καλάμνια - καλάβνια.

 

8. Του ιδιώματος Πιτσιλιάς:

 

1. Διατήρηση των προστριβόμενων συμφώνων, όπως πόδιν, κοπελλούδιν, εβδομάδα.
2. Διατήρηση προστριβόμενων συμπλεγμάτων, όπως αβδέλλα, γδιν, πέρδικα, πόδγια.
3. Τροπή του τι σε δγι, όπως κομμάδγια, κουδγιά.
4. Ιδιαίτεροι ρηματικοί τύποι, όπως εθώρον, ελάλον, είπον, ερκούμαθθιν, είμαθθιν, είμεθθαν, ερκούμαθθιν, ερκούμεθθαν, επόπημαν.
5. Παράταση της φωνής, ιδιαιτέρως στην παραλήγουσα, όπως πάμεν να ποτίωωμεν.

 

9. Του ιδιώματος Ορεινής:

 

1. Αηχοποίηση ηχηρού στοιχείου σε συμφωνικό σύμπλεγμα, όπως πόδκια - πόθκια, χωργόν - χωρκόν, κόβκω – κόφκω, εβδομάδα - εφτομάδα.
2. Ανάπτυξη προθεματικού ι και σε συνεκφορές ονομάτων, όπως εφόρησες ιστενά, έσ’εις ισποράν, έσ’ει τζ’ι εμάς ιστρούθους.
3. Ιδιαίτεροι ρηματικοί τύποι, όπως εβράσ'ημεν, εβράσ’ημαν, ελάλεια, ελάλειες, ελάλειεν, ελαλείαμεν, ελαλείετε, ελαλείαν. λαλεί ε.

 

10. Του ιδιώματος Λεμεσού:

 

1. Αποβολή του προστριβούς β και σποραδική εμφάνιση γ στη θέση του, όπως κουβαλώ - κουαλώ, βολίκιν - γολίκιν, βουνάριν - γουνάριν.
2. Σποραδικοί ιδιαίτεροι τύποι συνιζήσεως, όπως πόκια, κορμάκια.
3. Ρηματικοί τύποι τρώομεν, έρκομαι.

 

11. Του ιδιώματος Επισκοπής:

 

1. Παθήσεις των προστριβόμενων συμφώνων, όπως δαμάλιν - γαμάλιν, δέρνω - γέρνω, θέλω -χέλω.
2. Ιδιαίτεροι τύποι συνιζήσεως, όπως πόδdια, πodιa, καλάθτια καλάτια.

 

12. Του ιδιώματος Κρασοχωριών:

 

1. Ιδιαίτεροι τύποι συνιζήσε ως, όπως πκκιάνω.
2. Ανάπτυξη ε σε συνεκφορές ρημάτων, όπως εν εφτάννω, να τον εστρέψω.
3. Ιδιαίτεροι ρηματικοί τύποι, όπως εκόπημαν, εμπέηκα, εβκέηκα, εκόπηκες, ερκούμαστεν.

 

13. Του ιδιώματος Μαραθάσας:

 

1. Διατήρηση των προστριβόμενων συμφώνων, όπως πόδιν, κοπελλούδιν.
2. Αποβολή του προστριβούς β και σποραδική εμφάνιση γ στη θέση του, όπως κουαλώ, βολίκιν - γολίκιν, βουνάριν - γουνάριν.
3. Ιδιαίτεροι τύποι συνιζήσεως, όπως πκκιάννω.
4. Ανομοίωση λαλώ - ναλώ.
5. Ιδιαίτεροι ρηματικοί τύποι, όπως εμπέηκα, εβκέηκα, τρώομεν, έρκομαι, εκόπημαν, γραφούμαστον.

 

14. Του ιδιώματος Σολιάς:

 

1. Διατήρηση των προστριβόμενων συμφώνων, όπως πόδιν, κοπελλούδιν.
2. Ιδιαίτεροι τύποι συνιζήσεως όπως βκιάννω, φκιάννω, χωράφτκια.
3. Τροπή σε μερικές περιπτώσεἰς του ττ σε θθ, όπως καλλύθθερα.

 

15. Του ιδιώματος Τηλλυριάς:

 

1. Παθήσεις των προστριβόμενων συμφώνων, όπως θέλω - χέλω, δέρνω - γέρνω.
2. Ιδιαίτεροι τύποι συνιζήσεως, όπως πόdια - πόdζ'α. καλάτια -καλάτσ'α, πτσ'άννω.
3. Αποβολή του σ ρηματικών τύπων, όπως επότια, να ποτίωμεν.
4. Παθήσεις στα συμφωνικά συμπλέγματα οσφ και ζβ, όπως σφυρώ - φσυρώ - σσυρώ, σβήννω - βζήννω - ζήννω.

 

16. Του ιδιώματος Βορειοδυτικής Πάφου:

 

1. Παθήσεις των προστριβόμενων φθόγγων, όπως θέλω - χέλω, γράφω - γράχω, δέρνω - γέρνω.
2. Ιδιαίτεροι τύποι συνιζήσεως, όπως πodια, καλάθια, λουβγιά -λουβζ'ά, χωράφχια - χωράφσ'ια.
3. Εμφάνιση ασθενούς χ σε ρηματικούς κυρίως τύπους στη θέση παλαιότερου σ, όπως επότιχα, να ππέχωμεν να πνάχωμεν.
4. Ανάπτυξη ι σε συνιζήσεις, όπως κριάς - κρικάς, Χολέτρια -Χολέτρικα.

 

17. Του ιδιώματος Νοτίου Πάφου:

 

1. Παθήσεις των προστριβόμενων φθόγγων, όπως θέλω – χέλω, γράφω - γράχω, δέρνω - γέρνω.
2. Συνηθέστερη τροπή φθόγγων θ και χ σε φ, όπως ρουφούνια, φωράφκια.
3. Ιδιαίτεροι τύποι συνιζήσεως, όπως πκκιάννω - κκιάννω.
4. Αποβολή του σ ρηματικών τύπων, όπως επότια, να ππέωμεν να πναωμεν.
5. Κτητική αντωνυμία των αντί τους, όπως τα σπίδ^ια των,   τα παιδεία των.
6. Ρηματικοί τύποι σε –αινώ, όπως ριμαίνω, πισσαίνω. Περισπωμένες γενικές δισυλλάβων θηλυκών ονομάτων της πρώτης κλίσεως, όπως τῶν βερκῶν, τῶν βουκκῶν, τῶν γλωσςῶν, τῶν δομῶν, τῶν κουμνῶν, τῶν βλεῶν, τῶν τριχῶν, τῶν κορῶν.

 

18. Του ιδιώματος Κεντρικής Πάφου:

 

1. Παθήσεις προστριβόμενων φθόγγων, όπως θέλω - χέλω. γράφω – γράχω, δέρνω - γέρνω
2. Πολύ ασταθής προφορά των προστριβόμενων φθόγγων, ώστε πολλές φορές μόνο από τα παρακείμενα φωνήεντα και τη διάθεση του ομιλητή να προφέρει ένα από αυτά δηλώνεται αν ό,τι ακούγεται είναι χειλικό, οδοντικό ή υπερωικό, όπως hεγγάριν, που μπορεί να εκληφθεί ως φεγγάριν, θεγγάριν ή χεγγάριν.
3. Ιδιαίτεροι τύποι συνιζήσεως, όπως πόδdια, καλάθτια, λουβdιά, χουράφτια.
4. Εμφάνιση ασθενούς χ σε ρηματικούς κυρίως τύπους στη θέση παλαιότερου σ, όπως επότιχα, να ππέχωμεν να πνάχωμεν, μέσα -μέχα, κάμποσα -   κάμποχα, γεια σας - γεια χας.

 

Κοντά στα 18 αυτά ιδιώματα, που συνεχώς υποχωρούν και εξαφανίζονται ένεκα των ραγδαίων κοινωνικών μεταβολών, έχει δημιουργηθεί και μια κοινή Κυπριακή, που ομιλείται από τους κατοίκους των πόλεων και από τη νεώτερη γενιά σχεδόν σ' όλη την Κύπρο. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της κοινής αυτής Κυπριακής, που σχηματίστηκε κυρίως από τα ιδιώματα της Κάτω Ορεινής, της Μεσαορίας και από την παιδεία, είναι τα ακόλουθα:

 

1. Διατήρηση των προστριβόμενων φθόγγων, όπως κουβαλώ, δέρνω, φούρνος, καλάθιν με λίγες κυμαινόμενες εξαιρέσεις, όπως στραβός - στραός, ποδίνα - ποΐνα, σίδερον - σίερον, λαός, λόος.
2. Παρατηρείται ότι σήμερα παραλείπεται συχνότερα το δ στις καταλήξεις από επίδραση νέων στρωμάτων πληθυσμού που αστικοποιήθηκε και του ραδιοφώνου και της τηλεοράσεως εν αντιθέσει προς την παλαιότερη κοινή, όπως κοπελλούδιν - κοπελλούιν, βρακούδες - βρακούες.
3. Αηχοποίηση του πρώτου ηχηρού στοιχείου σε σύμπλεγμα συμφώνων, όπως πόθκια, μολύφκια, χωρκόν, κόφκω, πέρτικα, εφτομάδα, χτέρνω.
4. Μερικοί τύποι με υστερογενές άηχο αποτελούν κατάλοιπα της παλαιάς λευκωσιάτικης διαλέκτου, όπως στεγνός - στεχνός, ακατάγνωτα – ακατάχνωτα, γνώμη – χνώμη, Αγλαγκιά, Αγλαντζ'ιά, τούβλα – τοϋφλα, βρούτσα - φροϋτσα.
5. Εμφάνιση κοινών τύπων συνιζήσεων σε λέξεις της κοινής νεοελληνικής, όπως μολύβγια. πόδγια, αλλά ποτέ κοπελλούdγια, ψάργια, λογαργιάζω.
6. Διατήρηση των συμφωνικών συμπλεγμάτων αήχου με υγρό ή ένρινο, όπως άθρωπος, φλαούνα, δάφνη, φραμός, γιαχνίν, Χρίστος.
7. Εισβολή του τύπου -εύω κοντά στον παλαιότερο -ευκω, όπως χορεύω και χορεύκω.

 

Παράδειγμα σύγχρονης Κυπριακής διαλέκτου: Στο παράδειγμα αυτό φαίνεται η μεγάλη ανάμειξη ετερογενών στοιχείων στη δημιουργία της σύγχρονης Κυπριακής διαλέκτου. Κοντά στα άλλα παρατηρείται τα τελευταία χρόνια και μεγάλη ανάμειξη από την Αγγλική γλώσσα, που είναι καθιερωμένη στην Κύπρο. Από το 1960 κυρίως και εξής η Κυπριακή διάλεκτος με το νέο της τύπο έγινε από γλώσσα της γεωργοκτηνοτροφικής κοινωνίας, γλώσσα των αστοποιημένων προλεταρίων και των μορφωμένων:

 

Χαῖρε, Πέτρο Στυλιανού, μέ φόρτο ἐργασίας,

πού ἒγινες ὑπόδειγμα τῆς εὑσυνειδησίας.

Στό πόστο, ὂπου εὑρίσκεσαι, χαλάλι σου διότις

σάν πρίν τζιαί τωρά ἐργάζεσαι σάν τίμιος πατριώτης.

Ἐπρεπε τζι' ἂλλοι νά ἐργασθούν Πέτρο μου σάν ἐσένα,

θά ‘μαστέ πιό ἐλεύθεροι τζαί ἀνάγκη, πού κανένα.

Ἡ προσοχή εἰς τόν λαόν μέ ποικιλίαν ὂντα,

θέλει ἂνθρωπον ἱκανόν τζιαί μέ πολλά προσόντα.

Ευτύχημα στην Κύπρο μας μέ τά πολλά δεινά της,

ἒσ’ει τζιαί ἂδρώπους ἱκανούς μ’ ἂξίαν στά κοινά της.

Μέσα στό Ὓπουργεῖο του μέ πρόγραμμα δικό του,

δουλεύει σάν μιά μηχανή μέ τό προσωπικό του.

Ἒλυσεν τά προβλήματα τζιαί ‘κόμα θά τά λύση,

τζιαί αὑτόν τόν ἂπιστον Θωμᾶ  ἀκόμα θά τόν πείση...

 

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια