Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ο Οδυσσέας Ελύτης (πραγματικό όνομα: Οδυσσέας Αλεπουδέλης) είναι Έλληνας ποιητής, ο οποίος ανάπτυξε ιδιαίτερες σχέσεις με την Κύπρο.

Γεννήθηκε στις 2 Νοεμβρίου 1911 στο Ηράκλειο Κρήτης και πέθανε στην Αθήνα στις 18 Μαρτίου 1996. Υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές, μέλος της λογοτεχνικής γενιάς του '30. Βραβεύτηκε το 1979 με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας, ο δεύτερος και τελευταίος μέχρι σήμερα Έλληνας που τιμάται με Νόμπελ. Η αναγγελία της απονομής του βραβείου από τη Σουηδική Ακαδημία έγινε στις 18 Οκτωβρίου «για την ποίησή του, η οποία, με φόντο την ελληνική παράδοση, ζωντανεύει με αισθηματοποιημένη δύναμη και πνευματική καθαρότητα βλέμματος τον αγώνα του σύγχρονου ανθρώπου για ελευθερία και δημιουργικότητα», σύμφωνα με το σκεπτικό της απόφασης. Ο Ελύτης παρέστη στην καθιερωμένη τελετή απονομής του βραβείου στις 10 Δεκεμβρίου του 1979, παραλαμβάνοντάς το από τον βασιλιά Κάρολο Γουστάβο και γνωρίζοντας παγκόσμια δημοσιότητα. Τον επόμενο χρόνο κατέθεσε το χρυσό μετάλλιο και τα διπλώματα του βραβείου στο Μουσείο Μπενάκη.

Γνωστότερα ποιητικά του έργα είναι τα Άξιον Εστί, ο Ήλιος ο πρώτος και οι Προσανατολισμοί. Διαμόρφωσε ένα προσωπικό ποιητικό ιδίωμα και θεωρείται ένας από τους ανανεωτές της ελληνικής ποίησης, ένας από τους τελευταίους εκπροσώπους της λογοτεχνικής γενιάς του '30, ένα από τα χαρακτηριστικά της οποίας υπήρξε το ιδεολογικό δίλημμα ανάμεσα στην ελληνική παράδοση και τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό.

Σχέσεις του Ελύτη με την Κύπρο

Η σχέση του Οδυσσέα Ελύτη με την Κύπρο είναι σχεδόν άγνωστη, σε αντίθεση  με αυτή  του Γιώργου Σεφέρη που είναι πασίγνωστη. Αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι η Κύπρος πέρασε στο έργο του Σεφέρη με τρόπο εμφανή και βαρυσήμαντο θα μπορούσαμε να πούμε, ενώ στο Ελύτη υπάρχει μόνο ακροθιγώς. Για να συμβεί αυτό στο Σεφέρη συνέτρεξαν και άλλοι λόγοι, εκτός από το ίδιον της ποίησης του, όπως η θέση του ως διπλωμάτη στο Υπουργείο Εξωτερικών όπου ήρθε σε άμεση εμπλοκή με το κυπριακό, τα χρόνια που γνώρισε την Κύπρο, δηλαδή όταν αυτή ήταν μισό – άγνωστη και το κυπριακό πρόβλημα ερχόταν για πρώτη φορά στην επιφάνια, καθώς και η συνεχής επικοινωνία του με πνευματικούς ανθρώπους της Κύπρου.

Ο Οδυσσέας Ελύτης επισκέφθηκε και αυτός τρεις φορές την Κύπρο. Η πρώτη επίσκεψη πραγματοποιήθηκε στις 3 Ιουλίου του 1970 και ολοκληρώθηκε στις 29 Αυγούστου. Στην Κύπρο ήρθε προσκεκλημένος του Ευάγγελου Λουίζου, ενός άρχοντα ευπατρίδη από την Αμμόχωστο, ο οποίος στα νιάτα του είχε συνδεθεί με την πρωτοπορία της ελληνικής διανόησης, τον Κατσίμπαλη, τον Ελύτη, τον Καραντώνη, τον Σεφέρη, (ο οποίος επίσης φιλοξενήθηκε στο σπίτι του Λουίζου), τους πρωτοπόρους δηλαδή της περίφημης γενιάς του  30΄, ενώ είχε υπηρετήσει και ως εθελοντής στον Ελληνικό στρατό κατά την διάρκεια του ελληνο-ιταλικού πολέμου. Ο Ελύτης επισκέφτηκε τα πλείστα όσα αρχαιοελληνικά, βυζαντινά, και ονομαστά μέρη της Κύπρου – από την Αμμόχωστο μέχρι την Μόρφου. Η περιήγηση του Ελύτη ανά την Κύπρο έγινε την βοήθεια της  Κλειούς Χατζηκώστα, άτομο από το στενό φιλικό κύκλο του Λουίζου στην Αμμόχωστο. Στις 12 Αυγούστου συναντήθηκε με τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο στο προεδρικό Μέγαρο, ενώ έγινε φίλος με τον Πάτροκλο Σταύρου, μια φιλία η οποία κράτησε μέχρι τον θάνατο του ποιητή. Στην επίσκεψη του αυτή εξέδωσε και την ποιητική του συλλογή "Το μονόγραμμα", στον εκδοτικό οίκο που διατηρούσε ο Λουίζος στην Αμμόχωστο και είχε το όνομα L’ editions L’ oiseau (η συλλογή κυκλοφόρησε το 1971 και ακολούθως από τον Ίκαρο το 1972).

Επίσης κατά την πρώτη αυτή επίσκεψη γνωρίστηκε με τον Κώστα Σερέζη, δημοσιογράφο και ιδιοκτήτη της γκαλερί Αργώ. Στον Κώστα Σερέζη, συνεργάτη εκείνη την εποχή και της εφημερίδας Φιλελεύθερος, έδωσε δύο ποιήματα του για προδημοσίευση τους στην εφημερίδα που εργαζόταν,  ένα από το "Το μονόγραμμα", και ένα από "Τα ρω του έρωτα", συλλογή που δούλευε εντατικά κατά την παραμονή του αυτή στην Κύπρο. Επίσης όπως μαρτυρείται  από τον Σερέζη (στο βιβλίο του Η άλλη εποχή, Καστανιώτης 2006) – και καταγράφεται  σε αθηναϊκές εφημερίδες της εποχής –  ο Οδυσσέας Ελύτης δήλωσε, μετά το βραβείο Νόμπελ το 1979 όπου οι προσκλήσεις για επισκέψεις στο εξωτερικό ήταν κατά δεκάδες -  από ιδρύματα μέχρι αρχηγούς κρατών – πως μόνο την Κύπρο και την Ισπανία θα επισκεπτόταν, όπερ και εγένετο.

Η δεύτερη επίσκεψη πραγματοποιήθηκε ακριβώς τρία χρόνια αργότερα, στις 4 Ιουλίου του 1973 και θα διαρκέσει μέχρι τις 9 Αυγούστου. Κατά την διάρκεια και αυτής της επίσκεψης φιλοξενήθηκε στο σπίτι του Λούιζου – ένα σπίτι ‘που πάει να γίνει φυτό’ κατά τον Σεφέρη -  εξαιτίας της πυκνής του βλάστησης που υπήρχε στην εσωτερική αυλή.  Και πάλι πραγματοποίησε εκδρομές σε μέρη που δεν πρόλαβε να γνωρίσει από την πρώτη φορά, ενώ και πάλι είχε συνάντηση με τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο, στις 2 Αυγούστου.

Η τρίτη και τελευταία επίσκεψη έγινε ι τον Αύγουστο του 1980 για μερικές μόνο μέρες, δηλαδή αμέσως μετά το βραβείο Νόμπελ. Αυτή την φορά ήρθε στην Κύπρο προσκεκλημένος του Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου για να μιλήσει στο πολιτικό του μνημόσυνο. Ήταν μια πολύ σημαντική επίσκεψη, δημόσια αυτή την φορά, που έτυχε πολύ θερμής υποδοχής, ενώ ανακηρύχθηκε και σε επίτιμο δημότη σε όλες τις ελεύθερες πόλεις. (Βίντεο Ψηφιακός Ηρόδοτος) 

Η Κύπρος στο Έργο του Ελύτη

Η Κύπρος δεν είναι ιδιαίτερα εμφανής στο  έργο του Ελύτη, ποιητικό ή πεζό. Εξάλλου με τίποτα ο Ελύτης δεν θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως ιστορικός ποιητής, με την πρώτη τουλάχιστον σημασία της λέξης.

Η πιο αδρή αναφορά γίνεται στο πρόσωπο του Μακαρίου για τον οποίο ως γνωστόν ο Ελύτης έτρεφε εκτίμηση και θαυμασμό. Υπάρχουν δύο αναφορές στον Μακάριο στο ποιητικό του έργο, μια στη περίφημη συλλογή "Μικρός Ναυτίλος" (Ίκαρος 1985), και μια άλλη στην συλλογή  Εκ του Πλησίον. (Ίκαρος 1998, μεταθανάτια έκδοση).

Στον "Μικρό Ναυτίλο" μεγάλο της μέρος είναι πεζολογικό. Κάποια από αυτά τα πεζολογικά μέρη, συγκεκριμένα τέσσερα,  κατανεμημένα σε διάφορα σημεία του έργου  φέρουν τον τίτλο [Προβολέας α’], [Προβολέας β’], [Προβολέας γ’], και [Προβολέας δ’]. Ο κάθε Προβολέας αποτελείται από  επτά σκηνές, η κάθε μια ξεχωριστή και αυτοτελής από την άλλη. Ο κάθε Προβολέας φωτίζει  σκηνές διάφορα τραγικά γεγονότα ή περιστατικά του Ελληνισμού,  από την κλασσική Αθήνα μέχρι την σύγχρονη εποχή.

Η τελευταία σκηνή του [Προβολέα δ’], τελευταία και χρονολογικά είναι αφιερωμένη στο Μακάριο. Ακολουθεί την σκηνή  από ένα συγκλονιστικό γεγονός, παρμένο από την Γερμανική κατοχή – πρελούδιο του εμφύλιου που θα  ξεσπάσει σε λίγο. Η έβδομη σκηνή είναι η εξής : « Στην Κύπρο, άνθρωποι σταλμένοι από την δικτατορική κυβέρνηση των Αθηνών, στήνουν – με σκοπό να τον δολοφονήσουν – ενέδρα στον Εθνάρχη Μακάριο, που μόλις καταφέρνει να διαφύγει».

Σε μια άλλη επίσης πεζολογική σειρά εντός του Μικρού Ναυτίλου μορφολογικά όμοια με την προηγούμενη, αλλά σε διαφορετικό ερμηνευτικό  πλαίσιο υπάρχει ακόμη μια αναφορά στην Κύπρο. Η  σειρά αυτή, που δεν είναι συνεχής μέσα στο έργο φέρει τον τίτλο ΟΤΤΩ ΤΙΣ ΕΡΑΤΑΙ και χωρίζεται σε τρεις ενότητες, εκ των οποίων η τελευταία είναι χωρισμένη σε τρία μικρότερα μέρη. Η τρίτη ενότητα λοιπόν έχει τον υπότιτλο [Τα Στιγμιότυπα] και της οποίας το πρώτο μέρος, όπου υπάρχει και  η αναφορά στην Κύπρο, μαζί με τη δεύτερη αποτελούν μια απόδοση εικόνων από διάφορα ταξίδια του ποιητή σε μέρη ελληνικά και ξένα. Πρόκειται  για ποιητικές εικόνες που προκάλεσαν τις αισθήσεις και την συγκίνηση του ποιητή και για αυτό του έμειναν εντυπωμένες. Το τρίτο μέρος από [Τα Στιγμιότυπα] δεν αφορά τόπους, αλλά γυναίκες σε αισθαντικές και αιθέριες του στιγμές. Το Στιγμιότυπο από την Κύπρο, ενδεικτικό και των υπόλοιπων, είναι το εξής: « Στο ‘Σουλτάν Τεκέ’ λίγο πιο έξω από την Λάρνακα. Οι σκιές από τα φύλλά που μετατοπίζονται από τον άνεμο ρυθμικά και μοιάζουν με κρησάρα [=κόσκινο] που δουλεύει ασταμάτητα  όπως ακριβώς η συνείδηση.»

Στον Μακάριο υπάρχει και μια άλλη αναφορά, χαρακτηριστική της αντίληψης του για αυτόν, που περιλαμβάνεται στην τελευταία συλλογή του ποιητή, την Εκ του πλησίον η οποία, κυκλοφόρησε μετά τον θάνατο του. Σε ένα επίσης πεζό μέρος της συλλογής με τον τίτλο ΤΡΙΝΑΚΡΙΑ, που μιλάει για την ευγένεια και την ταπεινή  λάμψη των υλικών του ελληνικού κόσμου, όπου η διαύγεια των κινήσεων και το καθαρό των αισθήσεων αποτελούν συνισταμένες της ίδιας της ύπαρξης. Σε ένα τέτοιο κόσμο  που « μου έπεσε ο λαχνός να μπω κι εγώ σπώντας βέργες ανεμώδεις, όπως μπήκε ο Matisse με τα χρωματιστά χαρτιά, ο Βενιζέλος με τα αντιτορπιλικά του, και ο Μακάριος με την ευστροφία του. Μιλώ για ένα επ΄ ακρωτηρίου ακρωτήριο, μοναδικό απ’ όσο γνωρίζω σε όλον τον κόσμο, και που ορίζει χωρίς καν ποτέ σου να το  έχεις παραδεχτεί μιαν εξουσία υπερπλήρη...»

 Η θέση που κατέχει  η Κύπρος στην σκέψη του ποιητή, μέχρι το τέλος είναι επιβεβαιωμένη και από τις αναφορές που υπάρχουν στο τελευταίο πεζό του έργο  (Ύψιλον 1995), και φέρει τον βαρυσήμαντο τίτλο ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ  ΑΠΟ  ΤΗΝ ΠΑΡ ΟΛΙΓΟΝ ΕΛΛΑΔΑ (περιλαμβάνεται και στον τόμο Εν Λευκώ που κυκλοφορεί από τον Ίκαρο). Η  ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡ ΟΛΙΓΟΝ ΕΛΛΑΔΑ είναι μια πικρή περιήγηση, ένας περίπλους κατά τον Ελύτη, στην Ελλάδα που καταστράφηκε από τον Πόντο, την Κερύνεια  μέχρι την Αλεξάνδρεια.

 «Αλήθεια έφτασε η ώρα του γυρισμού. Εγκαταλείπω το φανάρι της Κηρήνειας, περνώ ξυστά το ακρωτήριο του  Αγίου Ανδρέα, όπου τόσο μου αρέσει να κατεβαίνω και  ν’ ανοίγω διάπλατα τις καγκελένιες πόρτες του».