Απελευθερωτικός αγώνας
Με τον όρο απελευθερωτικός αγώνας υποδηλώνεται κυρίως ο τετραετής ένοπλος αγώνας των Κυπρίων για αποτίναξη του αγγλικού ζυγού, που άρχισε το 1955 και τερματίστηκε το 1959 με την ανακήρυξη της Κύπρου σε ανεξάρτητο κράτος. Από μια ευρύτερη θεώρηση, ο όρος μπορεί να περιλάβει κι όλες τις ενέργειες που είχαν προηγηθεί του ένοπλου αγώνα, συνεπώς από τότε που είχε γεννηθεί και τεθεί έντονα το βασικό αίτημα, που ήταν η ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Αφού το ενωτικό αίτημα των Ελλήνων της Κύπρου είχε ήδη τεθεί αμέσως μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, που επετεύχθη με την επανάσταση του 1821, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ο απελευθερωτικός αγώνας των Ελλήνων της Κύπρου κάλυψε μια περίοδο 130 περίπου χρόνων.
Απελευθερωτικοί αγώνες μαρτυρούνται σε διάφορες περιόδους της κυπριακής ιστορίας. Ο πόλεμος του βασιλιά της Σαλαμίνος Ευαγόρα Α' (411-374 π.Χ.) κατά των Περσών, κατακτητών τότε της Κύπρου, μπορεί να θεωρηθεί ως απελευθερωτικός αγώνας. Η επανάσταση του Ονήσιλου (499/98 π.Χ.), πάλι κατά των Περσών, μπορεί να θεωρηθεί ως απελευθερωτικός αγώνας. Η εξέγερση, στα μεσαιωνικά χρόνια, του ρήγα Αλέξη και των αγροτών κατά των Φράγκων, στα 1426-27, αν και ταυτόχρονα ήταν κοινωνική επανάσταση, μπορεί επίσης να θεωρηθεί και ως απελευθερωτικός αγώνας.
Ως αγώνες απελευθέρωσης θα μπορούσαν να θεωρηθούν και τα επαναστατικά κινήματα του 1833 του Νικόλαου Θησέα του Γκιαούρ Ιμάμη και του Ιωαννίκιου.
Τέλος, στη σημερινή εποχή ο (πολιτικός κυρίως) αγώνας που διεξάγεται για μια λύση στο συνεχιζόμενο Κυπριακό ζήτημα, μπορεί να χαρακτηριστεί ώς ένα βαθμό και ως αγώνας απελευθερωτικός για το τμήμα εκείνο της Κύπρου που από το καλοκαίρι του 1974 βρίσκεται υπό τουρκική στρατιωτική κατοχή.
Ο απελευθερωτικός αγώνας του 1955-59 ανελήφθη αφού η τότε πολιτική ηγεσία της Κύπρου που στην πραγματικότητα συναποτελούσαν τη λεγόμενη Εθναρχία που λειτουργούσε υπό τον μανδύα της Εκκλησίας της Κύπρου, έκρινε ότι είχαν δοκιμαστεί κι εξαντληθεί όλοι οι πολιτικοί και άλλοι δυνατοί τρόποι για αποτίναξη του αγγλικού ζυγού. Οι Έλληνες της Κύπρου ως απελευθέρωσή τους θεωρούσαν την ένωση του νησιού τους με την Ελλάδα και στην επίτευξη της ενώσεως είχαν αφιερώσει όλες τους τις προσπάθειες, που είχαν ενταθεί μετά την αποχώρηση των Τούρκων (1878) και την κατάκτηση της Κύπρου από την Αγγλία. Όλες τους οι αιτήσεις και απαιτήσεις, δυναμικές και μαχητικές σε αρκετές περιπτώσεις, είχαν ως στόχο την ένωση με την Ελλάδα.
Μετά την αποτυχία των πολιτικών τους ενεργειών προς τον σκοπό αυτό, εξαιτίας της κατηγορηματικής άρνησης της Μεγάλης Βρεττανίας να συζητήσει, έστω, το αίτημα για ένωση, και μετά την απογοήτευση που δοκίμασαν μετά την προσφυγή τους στα Ηνωμένα Έθνη, οι Έλληνες Κύπριοι κατέφυγαν εν αρχή στο ενωτικό δημοψήφισμα το 1950 και στη συνέχεια σε ένοπλη εξέγερση κατά των κατακτητών, που άρχισε με βομβιστικές επιθέσεις κατά κυβερνητικών στόχων την 1η Απριλίου του 1955.
Σύμφωνα προς τις μαρτυρίες, η ιδέα για ένοπλη εξέγερση γεννήθηκε από το 1948, ενώ τον Ιούλιο του 1951 ο συνταγματάρχης, τότε, Γεώργιος Γρίβας ταξίδεψε ως τουρίστας από την Αθήνα στην Κύπρο για την πρώτη του αναγνωριστική αποστολή, ύστερα από συνεννόηση με τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο. Τον Μάρτιο του 1954 έγινε η πρώτη παράνομη αποστολή στην Κύπρο στρατιωτικού υλικού από την Ελλάδα. Στις 10 Νοεμβρίου του 1954 έφθασε μυστικά με ιστιοφόρο από τη Ρόδο στην Κύπρο ο συνταγματάρχης Γεώργιος Γρίβας, ο οποίος, με το ψευδώνυμο «Διγενής», είχε αναλάβει ως στρατιωτικός αρχηγός του αγώνα.
Ο δυναμικός αυτός αγώνας που άρχισε την 1η Απριλίου 1955 είχε στην αρχή μορφή καθαρά υποβοηθητική του πολιτικού αγώνα, γι’ αυτό κι άρχισε με λίγους μόνο άντρες- μέλη της ΕΟΚΑ (Εθνική Οργάνωση Κυπρίων Αγωνιστών), των οποίων η δράση των πρώτων μηνών ήταν βασικά οι βομβιστικές επιθέσεις εναντίον κυβερνητικών στόχων, οι δολιοφθορές και, γενικά, η δημιουργία θορύβου που να έχει διεθνή απήχηση. Αργότερα, και κυρίως μετά το ναυάγιο των διαπραγματεύσεων Μακαρίου και Χάρτιγκ και την εξορία του πρώτου από τον δεύτερο, ο αγώνας εντάθηκε και πήρε τη μορφή ανταρτοπολέμου.
Ο αγώνας αυτός, που πέρασε από διάφορα στάδια, και που είχε την καθολική υποστήριξη του ελληνικού πληθυσμού της Κύπρου και τη συμπαράσταση του Ελληνισμού, τερματίστηκε με διαταγή του «Διγενή» που εξεδόθη στις 9 Μαρτίου1959.
Τα σημαντικότερα γεγονότα από τον ξεσηκωμό των Ελληνοκυπρίων την 1η Απριλίου 1955 έως τις συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου για τη δημιουργία ανεξάρτητου κυπριακού κράτους.
1955
1η Απριλίου
Η ΕΟΚΑ ξεκινάει τον ένοπλο αγώνα ενάντια στην αγγλική κυριαρχία.
22 Μαΐου
Ο αγωνιστής της ΕΟΚΑ Χαρίλαος Ξενοφώντος τοποθετεί ωρολογιακή βόμβα κατά του Άγγλου κυβερνήτη στο κινηματοθέατρο «Παλλάς» της Λευκωσίας. Το εγχείρημα αποτυγχάνει, επειδή ο κυβερνήτης Άρμιτεϊτζ αναχωρεί από τον κινηματογράφο λίγα λεπτά πριν από την έκρηξη.
24 Μαΐου
Η βρετανική κυβέρνηση επικηρύσσει με το ποσό των 100.000 λιρών Αγγλίας τον αρχηγό της ΕΟΚΑ, Γεώργιο Γρίβα.
29 Αυγούστου
Αρχίζει η «τριμερής» διάσκεψη του Λονδίνου μεταξύ Βρετανίας, Ελλάδας και Τουρκίας για το Κυπριακό. Γρήγορα, όμως, καταλήγει σε αδιέξοδο, με αποτέλεσμα την επιδείνωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων, που θα έχει ως αποκορύφωμα το ανθελληνικό πογκρόμ της 6ης και 7ης Σεπτεμβρίου στην Κωνσταντινούπολη.
4 Οκτωβρίου
Αρχίζουν συνομιλίες του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου με τον νέο κυβερνήτη Τζον Χάρντινγκ για το Κυπριακό. Θα καταλήξουν σε αδιέξοδο στις 29 Φεβρουαρίου 1956.
26 Νοεμβρίου
Η Μεγάλη Βρετανία κηρύσσει την Κύπρο σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, λόγω της δράσης της ΕΟΚΑ.
11 Δεκεμβρίου
Μάχη στα Σπήλια. Σύγκρουση της ανταρτικής ομάδας του στρατηγού Γρίβα, στην οποία συμμετέχουν ο Μάρκος Δράκος και ο Γρηγόρης Αυξεντίου, με 2 αγγλικά τάγματα. Μετά από τέχνασμα τον ανταρτών, οι Άγγλοι βρίσκονται να πυροβολούνται μεταξύ τους. Αφήνουν στο πεδίο της μάχης 50 νεκρούς. Κανένας αγωνιστής δεν τραυματίστηκε.
14 Δεκεμβρίου
Το ΑΚΕΛ και οι οργανώσεις του κηρύσσονται παράνομες από τους Άγγλους κατακτητές και διακόπτεται η κυκλοφορία της κομματικής εφημερίδας Νέος Δημοκράτης.
15 Δεκεμβρίου
Ο πρώτος νεκρός του κυπριακού αγώνα. Ο Χαράλαμπος Μούσκος, αντάρτης της ΕΟΚΑ, φονεύεται κατά τη διάρκεια της μάχης στους Αρχαίους Σόλους. Ήταν ξάδελφος του Αρχιεπισκόπου Μακάριου.
1956
7 Φεβρουαρίου
Κατά τη διάρκεια μαχητικής διαδήλωσης των μαθητών του Γυμνασίου Αμμοχώστου, σκοτώνεται από αγγλικά πυρά ο δεκαοκτάχρονος μαθητής της ΣΤ' Τάξης, Πετράκης Γιάλλουρος, σημαιοφόρος της διαδήλωσης και υπεύθυνος των μαθητικών ομάδων του Γυμνασίου. Ήταν ο πρώτος μαθητής νεκρός του αγώνα.
29 Φεβρουαρίου
Η κρίσιμη συνάντηση του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου με τον κυβερνήτη Χάρντινγκ και τον Υπουργό Αποικιών Λένοξ - Μπόιντ καταλήγει σε αδιέξοδο. Οι Βρετανοί προτείνουν μία μορφή «αυτοκυβέρνησης», ο Μακάριος ζητά αυτοδιάθεση. (Βλέπε Βίντεο Χαρτιγκ)
9 Μαρτίου
Ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακάριος εκτοπίζεται από τους Άγγλους στις Σεϊχέλες ως τρομοκράτης.
21 Μαρτίου
Στην αγγλοκρατούμενη Λευκωσία ανακαλύπτεται βόμβα κάτω από το κρεβάτι του Χάρντινγκ, στο Κυβερνείο. Την ίδια μέρα, οι Τουρκοκύπριοι κάνουν μεγάλη πορεία, με αφορμή συγκρούσεις στην περιοχή της Κυρήνειας και προκαλούν μεγάλες ζημιές σε εκκλησίες, καταστήματα, αυτοκίνητα και κατοικίες Ελλήνων.
9 Μαΐου
Μαχητικό συλλαλητήριο υπέρ της Κύπρου, που διοργανώνεται στην Αθήνα, καταλήγει σε συγκρούσεις με την αστυνομία. Τέσσερις διαδηλωτές κι ένας αστυνομικός διευθυντής σκοτώνονται και 265 άτομα τραυματίζονται, εκ των οποίων οι 165 από σφαίρες.
10 Μαΐου
Εκτελούνται από τις βρετανικές αρχές οι αγωνιστές της ΕΟΚΑ Μιχαήλ Καραολής και Ανδρέας Δημητρίου, οι οποίοι ανέρχονται στην αγχόνη ψάλλοντες τον εθνικό ύμνο και ζητωκραυγάζοντες υπέρ της Ενώσεως.
1957
22 Φεβρουαρίου
Εγκρίνεται από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ ψήφισμα για την Κύπρο, με την ευχή για μία δίκαιη λύση του ζητήματος, σύμφωνα με τις αρχές του Οργανισμού, και την ελπίδα επανέναρξης των διαπραγματεύσεων.
3 Μαρτίου
Ο ήρωας του Κυπριακού αγώνα Γρηγόρης Αυξεντίου σκοτώνεται ύστερα από πολύωρη μάχη με τον βρετανικό στρατό και τον εμπρησμό του κρησφυγέτου του σε σπηλιά στο όρος Τρόοδος. (Βίντεο Ψηφιακός Ηρόδοτος -Αρχείο ΡΙΚ)
4 Μαρτίου
Απαγχονίζεται στις Κεντρικές Φυλακές Λευκωσίας ο 19χρονος μαθητής Ευαγόρας Παλληκαρίδης, ο οποίος είχε καταδικασθεί σε θάνατο από τις κατοχικές αρχές για παράνομη διακίνηση οπλισμού.
28 Νοεμβρίου
Ανακοινώνεται η ίδρυσης της τουρκοκυπριακής παραστρατιωτικής οργάνωσης TMT (διάδοχος της Βολκάν) από τον Ραούφ Ντενκτάς, ως αντίβαρο στην ελληνοκυπριακή ΕΟΚΑ.
1958
21 Ιανουαρίου
Δύο στελέχη του ΑΚΕΛ δολοφονούνται από μασκοφόρους της ΕΟΚΑ στη Λύση και την Κώμα του Γιαλού, ως συνεργάτες των Άγγλων. Το ΑΚΕΛ διοργανώνει μεγάλη διαδήλωση την επομένη για να καταγγείλει την «τρομοκρατία της ΕΟΚΑ».
14 Αυγούστου
Δημοσιοποιείται η οριστική μορφή του Σχεδίου Μακμίλαν για την Κύπρο, που αποδέχεται η Τουρκία και απορρίπτει η ελληνοκυπριακή πλευρά ως διχοτομικό.
2 Σεπτεμβρίου
Διεξάγεται η Μάχη στον Αχυρώνα, στο Λιόπετρι Αμμοχώστου, η φονικότερη από την έναρξη δράσης της ΕΟΚΑ για την απελευθέρωση της Κύπρου. Τέσσερις άνδρες της ΕΟΚΑ (Φώτης Πίττας, Ανδρέας Κάρυος, Ηλίας Παπακυριακού και Χρίστος Σαμάρας) πέφτουν ηρωικά μαχόμενοι, ενώ σκοτώνονται και τραυματίζονται αρκετοί Βρετανοί στρατιώτες.
22 Σεπτεμβρίου
Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος δηλώνει στη βουλευτή του Εργατικού Κόμματος Μπάρμπαρα Κασλ ότι αποδέχεται λύση ανεξαρτησίας, με την εγγύηση του ΟΗΕ, ύστερα από ορισμένη περίοδο αυτοκυβέρνησης.
5 Δεκεμβρίου
Η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ σε συζήτηση για το Κυπριακό εγκρίνει ψήφισμα «για τη δίκαιη επίλυση του ζητήματος».
6 Δεκεμβρίου
Δρομολογείται η λύση του Κυπριακού με τη συνάντηση των υπουργών Εξωτερικών Τουρκίας και Ελλάδας, Φατίν Ζορλού και Ευάγγελου Αβέρωφ.
1959
5 Φεβρουαρίου
Αρχίζουν στη Ζυρίχη ελληνοτουρκικές συνομιλίες για την εξεύρεση λύσης στο Κυπριακό. Επικεφαλής των δύο αντιπροσωπειών οι πρωθυπουργοί των δύο χωρών Κωνσταντίνος Καραμανλής και Αντνάν Μεντερές.
19 Φεβρουαρίου
Υπογράφεται στο Λονδίνο μεταξύ Μεγάλης Βρετανίας, Ελλάδας, Τουρκίας, Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων η τελική συμφωνία για την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας. (Συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου)
9 Μαρτίου
Διατάσσεται και τυπικά από τον ηγέτη της ΕΟΚΑ, Γεώργιο Γρίβα, η κατάπαυση πυρός στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Κυπρίων, μετά τις συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου για τη δημιουργία ανεξάρτητου κυπριακού κράτους.
Φώτο Γκάλερι
