«Αροδαφνούσα»
Παλαιό δημοτικό τραγούδι που συναντάται μόνο στην Κύπρο. Στο τραγούδι αυτό γενικά αποδίδεται ιστορική προέλευση με πηγή έμπνευσης τους έρωτες του βασιλιά της Κύπρου Πέτρου Α. Λουζινιανού (1359-1369) με την ευγενή Ιωάννα ντ' Αλεμάν* και την εκδίκηση της βασίλισσας Ελεονώρας της Αραγονίας.
Παραλλαγές: Διασώζεται σε συλλογές δημοτικών κυπριακών τραγουδιών και στην προφορική παράδοση, σημαντικός αριθμός παραλλαγών του τραγουδιού από ολόκληρη την Κύπρο. Οι διάφορες παραλλαγές παρουσιάζουν σημαντικές ή όχι τροποποιήσεις του μύθου και της δομής του και μαρτυρούν τη δημοτικότητα που είχε στο λαό της Κύπρου. Οι αρχαιότερες γνωστές παραλλαγές που διαθέτουμε είναι εκείνες της συλλογής του Αθανασίου Σακελλαρίου (Τα Κυπριακά, τόμος Γ', έκδοση α', 1868), των οποίων η καταγραφή μπορεί να εντοπιστεί μεταξύ 1850 και 1867. Οι παραλλαγές αυτές παρουσιάζουν ατέλειες στη φωνητική και μορφολογική απόδοση της κυπριακής διαλέκτου, σε αντίθεση με νεότερες παραλλαγές (όπως του Ξ. Φαρμακίδη στα Κύπρια Έπη που καταγράφηκαν το 1919 κι εκδόθηκαν το 1926), όπου παρατηρείται μια προσπάθεια απόδοσης της διαλεκτικής αυθεντικότητας και εγκυρότητας του κειμένου.
Ανάλυση - σύγκριση παραλλαγών: Η θεματική και κατά στίχον σύγκριση των παραλλαγών μας οδηγεί σε ορισμένα εξ αντικειμένου συμπεράσματα. Αν περιοριστούμε στις 2 παραλλαγές του Σακελλαρίου, στις 2 του Φαρμακίδη και σε μια πέμπτη που δημοσιεύθηκε το 1923 στα Κυπριακά Χρονικά, στη σύγκριση κατά στίχον παρατηρείται η ύπαρξη κοινών στίχων, βοηθητικών επαναληπτικών ή πρωτότυπων. Η μελέτη 14 στίχων που παρουσιάζονται πανομοιότυποι και στις 5 παραλλαγές, οδηγεί στην ακόλουθη μορφή ενός θεματικού πυρήνα που μπορεί να αναχθεί είτε σ' ένα κοινό, παλαιό ποιητικό μοτίβο, είτε στο ιστορικό επεισόδιο του Πέτρου Α' και της Ιωάννας ντ' Αλεμάν από το Χρονικόν του Λεοντίου Μαχαιρά.
Ύπαρξη της Αροδαφνούσας, αγαπημένης - αγαπητικιάς του Ρήγα/ ζήλεια της Ρήγαινας που, στην απουσία του Ρήγα, καλεί την Αροδαφνούσα στο παλάτι /φόβος και απορία της Αροδαφνούσας/ ομορφιά και κοκεταρία της Αροδαφνούσας/ προσβλητικά λόγια της Αροδαφνούσας για τη Ρήγαινα στο παλάτι/ σχετική πληροφόρηση της Ρήγαινας από τις σκλάβες της/ φόνος της Αροδαφνούσας από την έξαλλη Ρήγαινα/ άφιξη του Ρήγα στο παλάτι που προστρέχει στις φωνές της ερωμένης του με το θαυματουργό του άτι.
Παραλλαγές της λύσης του δράματος που ακολουθεί το φόνο της Αροδαφνούσας:
Ο Ρήγας ρίχνει τη Ρήγαινα στο φούρνο/ ο Ρήγας διώχνει τη Ρήγαινα από το παλάτι, μοιρολογεί και θάβει την Αροδαφνούσα/ ο Ρήγας σκοτώνεται με το μαχαίρι του και τον θάβουν μαζί με την αγαπημένη του/ ο Ρήγας ασπάζεται τη νεκρή αγαπημένη του/ ο Ρήγας αποκεφαλίζει την Ρήγαινα και σκοτώνεται με το μαχαίρι του.
Η θεματική ανάλυση των παραλλαγών προεκτείνει, από τη μια, αυτό τον θεματικό πυρήνα και ειδικότερα διευρύνει τη σχέση του με το κείμενο του Μαχαιρά. Από την άλλη, ξεχωρίζει την ύπαρξη ορισμένων ανεξάρτητων, ετερογενών επεισοδίων (χαρακτηριστικών μιας μόνο παραλλαγής) που η συγγένειά τους με άλλα δημοτικά τραγούδια μαρτυρεί προσθήκες από μέρους των φορέων, ποιητάρηδων ή άλλων.
Ο διαχωρισμός των παραλλαγών σε θεματικές ενότητες διαγράφει τη δραματική δομή τους και τη θεατρική αμεσότητά τους, με αποτέλεσμα την τραγικότητα στη μορφή της ηρωίδας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το επεισόδιο του αποχαιρετισμού από την Αροδαφνούσα:
Έχετε ’γειάν, σπιτούδια μου και κλίνη που 'κοιμούμουν,
καί τσάμπρα που πιννα καφέν, κή αυλή 'πού 'συρκιανούσα.
Κλειδόννω σε, σεντούκιν μου, και πεόν εν σε αννοίω.
σ' αποκοιμίζω, γυιούδιν μου, μ' άλλην θεννά 'ξυπνήσης
εγιώ 'μαι 'που σ' εγέννησα, κή άλλη θα σ' αναγυιώση...
Στίχοι που θυμίζουν ανάλογη σκηνή από την Άλκηστιν του Ευριπίδη.
Ο λογοτεχνικός χαρακτήρας της Αροδαφνούσας διακρίνεται για την πολυμορφία του, αποτέλεσμα της μακρόχρονης ζωής της και της ποικίλης χρήσης που έτυχε από τους φορείς της. Παρατηρούνται στοιχεία ακριτικά (λ. χ. η περιγραφή του Ρήγα με το άτι του), στοιχεία μοιρολογιού, παραλογής, καθώς και στοιχεία παραμυθιού και αφηγηματικά. Ωστόσο ο χαρακτήρας του τραγουδιού παραμένει πρωταρχικά ερωτικός και λυρικός, γι' αυτό και η συγγένειά του με τραγούδια ερωτικά (όπως το Τραούδιν του Κωνσταντίνου και τα Εκατόλογα). Στη φύση του σαν δημοτικό τραγούδι χρωστά τις εικόνες του (δανεισμένες από τα φυσικά και καιρικά φαινόμενα, τον φυτικό και ζωικό κόσμο, το βασίλειο των ορυκτών και των πολύτιμων λίθων κλπ.), και το μέτρο του, ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος.
Πρόβλημα ιστορικής ταυτότητας: Η πρώτη ταύτιση των προσώπων του δημοτικού τραγουδιού της Αροδαφνούσας με τα πρόσωπα του βασιλικού σκανδάλου που διασώζει ο Λεόντιος Μαχαιράς, έγινε στα 1873 από τον Κ. Σάθα στον πρόλογο του Β' τόμου της Μεσαιωνικής Βιβλιοθήκης όπου και η πρώτη έκδοση του Χρονικού του Μαχαιρά. Εκτός από τον Μαχαιρά, το επεισόδιο αναφέρουν και ο Αμάτι κι ο Φλώριος Βουστρώνιος κι ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός κι ο Λορεντάνο κι ο Στραμβάλδι.
Όμως ο Σάθας, αν και έκαμε την ταύτιση, καμιά επεξήγηση ή απόδειξη έδωσε, κι ο Σακελλάριος αναφέρει: «Ἀγνοῶ ὃμως ποῦ αὐτός ταῦτα λέγων στηρίζεται...» Φαίνεται λοιπόν ότι ο συγκεκριμένος ιστορικός χαρακτήρας που αποδόθηκε στην Αροδαφνούσα είναι αποτέλεσμα της αυθαίρετης προσωπικής εκτίμησης του Σάθα, την οποία κι ασπάστηκαν απροβλημάτιστα όλοι οι μετέπειτα μελετητές εξαιτίας της γοητείας του συλλογισμού: η ευκολία με την οποία η κυπριακή ποιητική παράδοση εύρισκε κι ενωνόταν με την ιστορία του νησιού, σε μια αποθέωση της ελληνικότητάς τους (δεδομένου ότι η ιστορία προσαρμόστηκε στο τραγούδι σε καθαρά ελληνικά πρότυπα), πρέπει να κατέστησε την ιστορικότητα της Αροδαφνούσας ιδιαίτερα δημοφιλή, ειδικά σε σχέση με τα εθνικά -πολιτικά προβλήματα της Κύπρου του 19ου και του 20ου αιώνα, θεματικά το ποιητικό κείμενο του τραγουδιού δεν προσφέρει κανένα συγκεκριμένο αποδεικτικό στοιχείο της πιθανής συγγένειάς του με το ιστορικό επεισόδιο. Η ταύτιση του Ρήγα με τον Πέτρο Α', της Ρήγαινας με την Ελεονώρα και της Αροδαφνούσας με την Ιωάννα ντ' Αλεμάν, είναι μια πιθανότητα γοητευτική μεν, που βασίζεται όμως απλά και μόνο πάνω σε υποθετικές συσχετίσεις, συγκρίσεις και συγκυρίες. Ο ερωτικο-λυρικο-δραματικός χαρακτήρας του τραγουδιού είναι πολύ πιο απτά έκδηλος από τον ιστορικό, μαρτυρεί γι' αυτό το τραγικό τέλος του τραγουδιού, αντάξιο του αξιοπρεπέστερου ρομαντικού μελοδράματος και, φυσικά, σημαντικά διαφορετικό από την ίδια την ιστορία.
Μπορούμε έτσι να οδηγηθούμε σε δυο αντίθετες θεωρίες: Κατά πρώτο λόγο, στην αποδοχή της ύπαρξης ενός παλαιότερου ποιητικού μοτίβου του οποίου ο πυρήνας προσαρμόστηκε στο τραγούδι της Αροδαφνούσας —και που ίσως επηρέασε και τους χρονογράφους. Και κατά δεύτερο λόγο στην αποδοχή ενός εξαρχής συμβολικού ιστορικού χαρακτήρα, με έντονο το ερωτικό στοιχείο.
Στην πρώτη περίπτωση γίνεται δεκτό ότι στην Αροδαφνούσα χρησιμοποιείται απλώς ένα κοινό σχεδίασμα παλαιότερων παραλογών ή μυθιστοριών, η προέλευση του οποίου μπορεί να είναι ιστορική χωρίς να έχει αναγκαστικά σχέση με το διασωζόμενο από τον Μαχαιρά επεισόδιο. Τα ερωτικά σκάνδαλα δεν ήσαν προνόμιο του Πέτρου Α' και πάντα σημάδευαν τη μνήμη του λαού.
Σύμφωνα με τη δεύτερη θεωρία, η μνημοτεχνική αντίδραση του λαού μπροστά στη σοβαρότητα του σκανδάλου υπήρξε η δημιουργία ενός τραγουδιού. Το σκάνδαλο της σχέσης του Πέτρου Α' με την Ιωάννα ντ' Αλεμάν, σε συνδυασμό με τους έρωτες της Ελεονώρας, την καταδίκη του αθώου Βισκούντη και τη δολοφονία του Πέτρου από τους βαρώνους που έφερε τον πόλεμο με τους Γενουάτες, υπήρξαν γεγονότα που είχαν άμεσες και μακροπρόθεσμες συνέπειες για τους Κυπρίους που, όπως χαρακτηριστικά λέει ο Gidel, σ' άλλους καιρούς θα έφτιαχναν ένα δράμα, τότε έφτιαξαν τραγούδια. Αυτό το ταλέντο ήταν το μόνο που είχε απομείνει στον ελληνικό λαό από την επική του ικανότητα.
Η απουσία οποιωνδήποτε συγκεκριμένων ιστορικών στοιχείων οφείλεται είτε στην καταλυτική δύναμη του χρόνου και των φορέων του τραγουδιού, είτε σε μια εξαρχής επιθυμία του ανώνυμου δημιουργού να κρατήσει μόνο το ερωτικό στοιχείο εμφανές, και σε συμβολικό επίπεδο το ιστορικορεαλιστικό (από φόβο των Φράγκων ή από λόγους καθαρά εκλογής και ποιητικής προτίμησης;).
Συνέπεια του συλλογισμού αυτού είναι η διεύρυνση του συμβολικού χαρακτήρα της Αροδαφνούσας και η ταύτισή της στην κυπριακή παράδοση με την Αφροδίτη, την αιώνια γυναίκα που ζει στην ψυχή της Κύπρου και ταυτίζεται με την Κύπρο, τη σκλαβωμένη μα ανυπόταχτη κι επαναστάτρια. Μαρτυρεί γι' αυτό το ίδιο το όνομα της Αροδαφνούσας, φορέας των συμβόλων της ομορφιάς και του έρωτα (ρόδο) και της εθνικής δόξας (δάφνη).
Με άλλα λόγια, το τραγούδι παίρνει χαρακτήρα όχι ιστορικά υμνητικό αλλά ιστορικά υπομνηματικό. Ανεξάρτητα από το ποια από τις δυο θεωρίες προτιμήσουμε, η φύση του σαν δημοτικό τραγούδι μας στερεί από αποδείξεις. Η πιο κοντινή, συνεπώς, προσέγγιση που μπορούμε να κάνουμε είναι η χρονολογική τοποθέτηση της δημιουργίας ή ύπαρξής του στα χρόνια της Φραγκοκρατίας (ύπαρξη βασιλικών προσώπων και περιβάλλοντος με βάγιες, σκλάβες, παλάτι κλπ.) και ομοιότητες με άλλα τραγούδια αυτής της περιόδου, όπως Το Τραούδιν του Κωνσταντίνου και τα Εκατόλογα).
Επιδράσεις στη σύγχρονη λογοτεχνία: Πρώτος ο Κωστής Παλαμάς χρησιμοποίησε την Αροδαφνούσα στο ποίημα του «Κύπρος» (από τη συλλογή Πολιτεία και Μοναξιά) και στις «Εκατό φωνές» (από τη συλλογή Ασάλευτη Ζωή). Ο Ιταλός συγγραφέας Γκαμπριέλ ντ' Ανούντσιο (Gabriele d' Annunzio) κάνει μια δραματική και συμβολική χρήση του μύθου στην τραγωδία του Πιζανέλλα που, γραμμένη στα γαλλικά, ανεβάστηκε για πρώτη φορά στο παρισινό θέατρο του Chatelet στις 12.6.1913. Ο Κύπριος Γλαύκος Αλιθέρσης δημοσίευσε στα 1935 μια έμμετρη τραγωδία με τίτλο Αροδαφνούσα. Ο Γιώργος Σεφέρης, στο ποίημά του «Ο Δαίμων της Πορνείας» (από τη συλλογή Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ'), περιστασιακά αναφέρεται και στην Ιωάννα ντ' Αλεμάν. Ο Αχιλλέας Αιμίλιος (Αιμιλιανίδης) στο διήγημά του «Κομμένα φτερά» (της συλλογής Παλιά Κύπρος - Ιστορικά Διηγήματα), χρησιμοποιεί το όνομα της Ροδαφνούς, χωρίς να επιχειρεί συσχέτιση με τον μύθο. Τέλος, ο σκηνοθέτης Κώστας Χαραλαμπίδης ανέβασε το 1982 στο Καϊμακλί ένα θεατρικό έργο με τίτλο Αροδαφνούσα, μοντέρνα κοινωνικο - πολιτική απόδοση του μύθου.