Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ο Δάντης Αλιγκιέρι γεννήθηκε το 1265 και πέθανε στις 14 Σεπτεμβρίου 1321. Είναι ο  μεγαλύτερος ποιητής της Ιταλίας και, ίσως, όλης της δυτικής Ευρώπης, έζησε στο μεταίχμιο δυο αιώνων, του 13ου  και του 14ου και στο σύνορο δυο κόσμων, του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Φλωρεντινός, έχοντας από μικρή ηλικία το πάθος της μάθησης, απέκτησε ευρύτατη μόρφωση. Μελέτησε γραμματική, ρητορική, διαλεκτική, αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία και μουσική. Έμαθε γαλλικά, ενώ παράλληλα γνώρισε σε βάθος την αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή μυθολογία και ιστορία, την Αγία Γραφή, τη μέχρι τότε φιλοσοφία και τη λατινική ποίηση, ιδιαίτερα τον Βιργίλιο. Επιδόθηκε από νωρίς με πάθος στην ποίηση αλλά και στην πολιτική ζωή της πατρίδας του Φλωρεντίας. Η πολιτική του δραστηριότητα τον οδήγησε σε αποτυχίες και απογοητεύσεις και τον πλήγωσε βαθιά: υπέστη διώξεις, καταδικάστηκε σε ισόβια εξορία από την πόλη του, περιπλανήθηκε, γνώρισε πολλές στερήσεις και πέθανε μακριά από τη Φλωρεντία, στη Ραβέννα, όπου είναι ακόμη θαμμένος.

 

Ανακούφισή του στα δύσκολα χρόνια της εξορίας και των περιπλανήσεών του υπήρξε η ποίηση και η άλλη συγγραφή. Με αξιοπρέπεια και υπερηφάνεια, με ωριμότητα σκέψης και συναισθήματος που του καλλιέργησαν τα σκληρά χρόνια του ξεριζωμού, ο Δάντης έγραφε συνεχώς, αψηφώντας, καθώς λέει γι’ αυτόν ο Βοκκάκιος, την κάψα, το κρύο, την αγρύπνια, την πείνα, και αναδείχθηκε πνευματικός πατέρας της Ιταλίας και Όμηρος των Μέσων και Νέων χρόνων.

 

Ο Δάντης σημειώνει τη στροφή του ευρωπαϊκού πνεύματος και της τέχνης από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση. Με το έργο του έδωσε στην Ιταλία ενιαίο γλωσσικό όργανο που επιβλήθηκε στις ποικίλες τοπικές διαλέκτους και άρχισε να παραμερίζει τη λατινική. Σε εποχή που όλοι σχεδόν οι λόγιοι χρησιμοποιούσαν την επίσημη λατινική γλώσσα, πρώτος ο Δάντης έγραψε στη volgare, τη λαϊκή δηλαδή γλώσσα, ανεβάζοντας την τοσκανική διάλεκτο στο ύψος τέλειου γλωσσικού οργάνου που έγινε με τον καιρό η αναμφισβήτητη και επίσημη γλώσσα της Ιταλίας.

 

Ανάμεσα στα άλλα έργα του, τη Νέα Ζωή, το Συμπόσιο, τη Λαϊκή Γλώσσα, τη Μοναρχία, τις Επιστολές κ.ά., κορυφαία δημιουργία του είναι η Θεία Κωμωδία (La Divina Commedia), που την έγραψε ανάμεσα στα 1307 και στα 1321, χρονιά του θανάτου του. Το έργο του αυτό ο ίδιος ονόμασε μόνο Κωμωδία, ενώ το επίθετο Θεία πρόσθεσε αργότερα ο Βοκκάκιος. Στο μεγαλόπνοο αυτό έργο, χωρισμένο σε τρία μέρη, (Κόλαση, Καθαρτήριο, και Παράδεισος), με συνολική έκταση 12.233 στίχων διαιρεμένων σε εκατό Άσματα (Canti), πέρα από τις ισχυρές ηθικές και πολιτικές παρορμήσεις που το ενέπνευσαν, πέρα από τη βαθιά θρησκευτικότητα, τον οραματισμό για ένα νέο κόσμο ειρήνης, τάξης και ομορφιάς, και τους εμφανείς διδακτικούς στόχους του, ο Δάντης εγκατέσπειρε μιαν απειρία στοιχείων και πληροφοριών: μυθολογικών, ιστορικών, γεωγραφικών, γεωφυσικών, αστρονομικών, αγιογραφικών, εκκλησιαστικών, θεολογικών, φιλοσοφικών, λογοτεχνικών,  πολιτικών,  κοινωνικών και άλλων.

 

Ανάμεσα στον πολυσύνθετο αυτό κόσμο της Θείας Κωμωδίας εμφανίζεται και ένας αριθμός αναφορών στην Κύπρο, σχετικών με τη γεωγραφία, τη μυθολογία και την ιστορία της. Η Κύπρος στα χρόνια του Δάντη αποτελούσε προέκταση του ιπποτικού μεσαιωνικού κόσμου της Δύσης. Κάτω από την εξουσία των Φράγκων και με ισχυρές βενετικές και γενουατικές παροικίες, βρισκόταν στο επίκεντρο των συγκρουόμενων συμφερόντων των δυνάμεων της Δύσης και της Ανατολής. Οι βασιλιάδες της, οι εσωτερικές αναστατώσεις, οι πολεμικές περιπέτειες, ο πλούτος της, παράλληλα προς την παλαιά της μυθολογία και την ιστορία της, ήταν γνωστά στη Δύση. Ήταν φυσικό ο ερευνητικός νους του Δάντη να γνωρίζει πολλά για την Κύπρο, μερικά από τα οποία, σε διάφορες ευκαιρίες, εισάγει στα Άσματα της Θείας Κωμωδίας. Οι αναφορές αυτές είναι οι ακόλουθες:

 

1. Η πρώτη αναφορά στην Κύπρο (Κόλαση, Άσμα 28, στιχ. 82 - 84) είναι γεωγραφική. Η Κύπρος είναι το ανατολικότερο νησί στη Μεσόγειο και ως τέτοιο ορίζει την ανατολική της άκρη. Ο Δάντης, που το ταξίδι του στον άλλο κόσμο τοποθετεί τον Απρίλιο του έτους 1300, βρίσκεται στο άσμα αυτό στον ένατο λάκκο του όγδοου κύκλου της Κόλασης. Εκεί ακούει από κάποιον κολασμένο μια πρόβλεψη για γεγονότα που θα συμβούν το 1304 και αφορούν τη συμπεριφορά του σκληρού και προδότη των φίλων του, τυράννου του Ρίμινι Μαλατεστίνου. Ο Μαλατεστίνος θα ξεγελάσει τους δυο άρχοντες της πόλης Φάνο, Γουΐδο και Αγγιολέλλο, θα τους καλέσει δήθεν για διαβουλεύσεις, θα τους ανεβάσει για τον σκοπό αυτό σε πλοίο και θα τους πετάξει στη θάλασσα με πέτρα δεμένη στο λαιμό και ραμμένους μέσα σε σακιά. Ο αφηγούμενος, σχολιάζοντας την προδοτική πράξη του Μαλατεστίνου δηλώνει:

 

Απ' το νησί της Κύπρος στη Μαγιόρκα

τέτοιο δεν είδε κρίμα ο Ποσειδώνας

από κουρσάρους θες για κι απ’ Αργίτες.

 

(μετάφρ. Ν. Καζαντζάκη)

 

Όλη δηλαδή η Μεσόγειος, από την ανατολική της άκρη, την Κύπρο, ως τη δυτική της άκρη, τη Μαγιόρκα, δεν γνώρισε ποτέ ως τότε τόσο φοβερό έγκλημα.

 

2. Η δεύτερη αναφορά στην Κύπρο (Κόλαση, Άσμα 30, στιχ. 37-41) είναι μυθολογική. Ο ποιητής βρίσκεται στο δέκατο, τον τελευταίο λάκκο του όγδοου κύκλου της Κόλασης, όπου βασανίζονται οι κιβδηλοποιοί. Η τιμωρία τους είναι να καταδαγκάνονται από άλλες, μαινόμενες ψυχές. Μια τέτοια μανιασμένη, φρενιασμένη ψυχή, που κι αυτή τιμωρείται με τη μανία της, να τρέχει δηλαδή και να δαγκάνει άλλες ψυχές, «σαν χοίρος», είναι και η Μύρρα, κόρη του μυθικού βασιλιά της Κύπρου Κινύρα.

 

Στοιχεία από διάφορους μύθους της αρχαιότητας συνθέτουν την υπόθεση του αμαρτήματος της Μύρρας. Η Μύρρα ή Σμύρνα εμφανίζεται άλλοτε ως κόρη του βασιλιά της Ασσυρίας Θείαντος και άλλοτε ως κόρη του Κινύρα, που είναι και η επικρατέστερη μυθική παράδοση. Σύμφωνα με τον μύθο, επειδή η Μύρρα δεν τιμούσε καθόλου την Αφροδίτη, η θεά θέλησε να την τιμωρήσει εμβάλλοντας στην ψυχή της ακαταμάχητο έρωτα για τον βασιλιά πατέρα της. Σε κάποια γιορτή της θεάς η Μύρρα, μεταμφιεσμένη, παρέσυρε τον πατέρα της Κινύρα, ο οποίος, χωρίς να έχει συναίσθηση της πράξης του, έπεσε θύμα της φοβερής αιμομιξίας. Όταν συνήλθε όμως και ένιωσε το μέγεθος της συμφοράς, καταδίωξε την κόρη του για να την σκοτώσει. Τρομαγμένη η Μύρρα ζήτησε τη βοήθεια των θεών, που τη μεταμόρφωσαν σε φυτό, τη μυρσίνη. Για το αμάρτημά της αυτό η Μύρρα κατέληξε στην δαντική Κόλαση, όπου, σε ερώτηση του ποιητή, ένας από τους κολασμένους περιγράφει έτσι την απάτη της:

 

Είναι η ψυχή, αποκρίθηκεν, η αρχαία

της Μύρρας της κακούργας, που του κύρη,

στη φύση ενάντια, εστάθη φιλενάδα.

Για ν’ αμαρτήσει αυτή με το γονιό της

με μούτρο κάλπισε άλλο την ειδή της

 

(μετάφρ. Ν. Καζαντζάκη)

 

Οι τρεις επόμενες αναφορές της Θείας Κωμωδίας στην Κύπρο είναι έμμεσες και σχετίζονται με την Αφροδίτη, που και στις τρεις περιπτώσεις ονομάζεται Κύπρη. Κάθε φορά όμως με διαφορετική σημασία.

 

3.Στην πρώτη από αυτές τις περιπτώσεις (Καθαρτήριο, Άσμα 25, στιχ. 131 -132) ο Δάντης βρίσκεται στον έβδομο, ανώτατο κύκλο του Καθαρτηρίου, όπου συναντά γυναίκες σεμνές, που, πιστές στην Άρτεμη, έμειναν παρθένες. Οι γυναίκες αυτές ψάλλουν ένα ύμνο, που τελειώνει με τους στίχους:

 

Η Άρτεμη η θεά του δάσου, την Ελίκη

την έδιωξε, τί λάβωσε τη η Κύπρη

 

(μετάφρ. Ν. Καζαντζάκη)

 

Η θεά Άρτεμη δηλαδή έδιωξε από τα δάση της τη νύμφη Ελίκη, γιατί αυτή, «λαβωμένη» από την Κύπρη Αφροδίτη, ερωτεύτηκε τον Δία.

 

4. Στην επόμενη περίπτωση (Καθαρτήριο, Άσμα 28, στιχ. 64 - 66) η αναφορά στην Κύπρο είναι συμπτωματική. Ο Δάντης, ευρισκόμενος στον επίγειο Παράδεισο, στην κορυφή του Καθαρτηρίου, βλέπει στην άλλη όχθη ενός ρυακιού μια «μοναχική κυρά» που τραγουδούσε γλυκά. Την κάλεσε να τον πλησιάσει, κι όταν αυτή βρέθηκε κοντά του, πρόσεξε την εκπληκτική λάμψη των ματιών της:

 

Τόσο θαρρώ δεν έλαμπαν τα μάτια

της Κύπρης, όντας λάβωσέ τη ο γιος της,

καθώς δε συνηθίζει, αθέλητά του

 

(μετάφρ. Ν. Καζαντζάκη)

 

5.Στο τρίτο μέρος της Θείας Κωμωδίας, στον Παράδεισο (Άσμα 8, στιχ. 1 - 3) η Κύπρη - Αφροδίτη επανέρχεται όχι πια μόνο ως θεά του Έρωτα, αλλά και ως άστρο    - πλανήτης. Έτσι, με τους στίχους:

 

Πίστευε ο κόσμος στη βαθιά του πλάνη

πως έρωτα τρελό η πανώρια Κύπρη

γεννάει, στον τρίτο επίκυκλο γυρνώντας

 

(μετάφρ. Ν. Καζαντζάκη)

 

Ο ποιητής υπονοεί την, σύμφωνα με το πτολεμαϊκό σύστημα, περιστροφή του πλανήτη Αφροδίτη γύρω από τον εαυτό του (επίκυκλος) μαζί με τη γενική περιστροφή του ουρανού. Εδώ, κατά τη δαντική δομή του Παραδείσου, στον τρίτο κύκλο του (στον πρώτο βρίσκεται η Σελήνη και στον δεύτερο ο Ερμής) κινείται η Αφροδίτη. Στον κύκλο αυτό κατοικούν, κατά τον ποιητή, οι ψυχές όσων αγάπησαν πολύ, καθώς και ο αγγελικός χορός Αρχές.

 

6. Η τελευταία αναφορά στη Θεία Κωμωδία για την Κύπρο είναι και η ουσιαστικότερη, γιατί σχετίζεται με ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα σύγχρονα του ίδιου του Δάντη. Ο ποιητής (στο 19 Άσμα του Παραδείσου) απαριθμεί πλήθος σκληρών ηγεμόνων της εποχής του, ανάμεσα στους οποίους τον Φερδινάνδο Δ' της Ισπανίας, τον Βενκεσλάο της Βοημίας, τον Κάρολο Β' της Νεάπολης, τον Φρειδερίκο Β' της Σικελίας, τον Κάρολο Ροβέρτο της Ουγγαρίας, τους σύγχρονούς του βασιλιάδες της Γαλλίας που εισέβαλαν στην Ισπανία και πολλούς άλλους, και επιλέγει με τους τελευταίους στίχους (145 -148) του Άσματος:

 

Και για αρραβώνα σε όλα αυτά που λέω

η Φαμαγκούστα κλαιν κι η Λευκωσία

για τ’ άνομο θεριό τους και μουγκρίζουν,

που απ’ τ’ άλλα τα θεριά δεν ξεμακραίνει

(μετάφρ. Ν. Καζαντζάκη)

 

Για να πιστέψετε, δηλαδή, πως όλα όσα λέω για τους σκληρούς βασιλιάδες της Ευρώπης είναι αλήθεια, κοιτάξτε και τις δυο πολιτείες της Κύπρου, Αμμόχωστο και Λευκωσία, που καταδυναστεύονται κι αυτές από τον άγριο Γάλλο ηγεμόνα τους, που είναι κι αυτός θηρίο όπως οι άλλοι βασιλιάδες.

 

Πρόκειται για τον σύγχρονο του Δάντη Ερρίκο Β' Λουζινιανό, που βασίλεψε στην Κύπρο 40 περίπου χρόνια (1285 - 1324). Ήταν δευτερότοκος γιος του Ούγου Γ'. Στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του έχασε το βασίλειο της Ιερουσαλήμ που ανήκε κι αυτό στους Λουζινιανούς και καταλύθηκε από τους Μαμελούκους (1291). Η απώλεια αυτή, τα εσωτερικά προβλήματα του κράτους με τις αντιζηλίες και τις συγκρούσεις των Γενονατών, των Βενετών και των Πισατών της Κύπρου, η ατεκνία του, η τετράχρονη (1306 - 1310) εκθρόνιση του από τον νεώτερο αδελφό του Αμάλριχο καθώς και η κακή του υγεία, του έσπρωξαν σε σκληρότητες απέναντι στους αντιπάλους του κι απέναντι σε συγκεκριμένες εθνικές ομάδες της Κύπρου. Με φυλακίσεις, εξορίες, δημεύσεις περιουσιών και εκτελέσεις, άφησε ανάμνηση θηριώδους ηγεμόνα. Τα έργα του έγιναν γνωστά και στην Ιταλία, όπου ο Δάντης τον περιέλαβε ως χαρακτηριστικό παράδειγμα στη Θεία Κωμωδία του.