Επιτάφιος
Στην αρχαιότητα η λέξη ἐπιτάφιος σήμαινε τον λόγο που εκφωνείτο για να τιμηθούν οι νεκροί λίγο πριν από την ταφή τους. Στην εκκλησιαστική ορολογία η λέξη υποδηλώνει το τεμάχιο υφάσματος πάνω στο οποίο είναι ζωγραφισμένη ή αποτυπωμένη με άλλους τρόπους παράσταση της ταφής του Χριστού. Η ίδια λέξη σημαίνει ακόμη την όλη εκκλησιαστική ακολουθία και τελετή της Μεγάλης Παρασκευής.
Η προέλευση του υφάσματος - επιταφίου, που υπάρχει σε όλες τις εκκλησίες και φυλάγεται σε ειδική θήκη, δεν είναι γνωστή. Πιθανότατα τούτο προήλθε από το καταπέτασμα, πολυτελές ύφασμα που κάλυπτε το επάνω τμήμα του κουβουκλίου της αγίας τράπεζας και που αργότερα καταργήθηκε. Το ύφασμα με την παράσταση της ταφής του Χριστού το βγάζουν από τη θήκη του μια φορά το χρόνο, κατά τη Μεγάλη Παρασκευή, και το τοποθετούν σε ειδικό κουβούκλιο στο μέσον των εκκλησιών, για προσκύνημα από τους πιστούς. Το κουβούκλιο ονομάζεται κατ’ επέκταση, επίσης επιτάφιος.
Στην Κύπρο, το ύφασμα με την παράσταση της ταφής του Χριστού λέγεται και άγιο σεντόνι (=σινδόνιον) γιατί στην αντίληψη των πιστών συμβολίζει το ύφασμα με το οποίο είχε περιτυλιχθεί το σώμα του Χριστού μετά την αποκαθήλωση, και με το οποίο είχε ταφεί. Την Μεγάλη Παρασκευή, αφού τούτο τοποθετηθεί στο ειδικό κουβούκλιο στη μέση του ναού, οι κοπέλες αρχίζουν να το στολίζουν. Ο στολισμός του κουβουκλίου γίνεται με λουλούδια που κόβουν από τους κήπους. Στα ορεινά χωριά οι κοπέλες μαζεύουν αγριολούλουδα, και κυρίως εκείνα που, γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, έχουν ονομαστεί μυροφόρες και δάκρυα της Παναγίας.
Βλέπε λήμμα: Μυροφόρες και Δάκρυα της Παναγίας
Η Μεγάλη Παρασκευή είναι μέρα γενικού πένθους για τους πιστούς, και νηστείας. Σε μερικά χωριά, συνηθίζουν κατά τη μέρα αυτή να πίνουν μόνο λίγες σταγόνες ξύδι, όπως είχε πιει κι ο Χριστός στον σταυρό.
Καταβάλλεται πάντοτε ιδιαίτερη φροντίδα για τον στολισμό του επιταφίου με λουλούδια, που γίνεται την Μεγάλη Παρασκευή μετά το τέλος της πρωινής ακολουθίας. Ο επιτάφιος θρήνος, δηλαδή η νεκρώσιμη ακολουθία της Μεγάλης Παρασκευής, συγκεντρώνει πάντοτε στις εκκλησίες μεγάλα πλήθη πιστών. Είναι ωραιότατη ποιητική σύνθεση με αντίφωνα, που ψάλλονται σε τρεις στάσεις το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, και oι οποίες αρχίζουν με το Ἡ ζωή ἐν τάφῳ, με το Ἂξιον ἐστί και με το Αἱ γενεαί πᾶσαι.
Τα λεγόμενα εγκώμια της Θεοτόκου ψάλλονται και από πιστούς γύρω από τον στολισμένο επιτάφιο. Όταν ψάλλεται το ἒρρανον τόν τάφον αἱ μυροφόροι μῦρα, γίνεται σε πολλά χωριά της Κύπρου προσπάθεια θεατρικής αναπαραστάσεως της σκηνής αυτής, κατάλοιπο ασφαλώς του βυζαντινού εκκλησιαστικού θεατρικού δράματος. Ο στολισμένος επιτάφιος συμβολίζει τον τάφο του Χριστού, μέσα στον οποίο έχει ήδη τοποθετηθεί το σώμα του (ζωγραφισμένο στο σεντόνιν). Τρεις νέες κοπέλες υποδύονται τις τρεις Μυροφόρες που είχαν μεταβεί στον τάφο του Χριστού για να αποθέσουν μπύρα. Ντυμένες στα μαύρα, οι τρεις κοπέλες περιέρχονται τρεις φορές τον επιτάφιο και τον ραντίζουν με ροδόστεμμα (=ροδόσταγμα) από τις μερρέχες (= μυροχόες) που φέρουν μαζί τους.
Σε μερικές περιοχές της Κύπρου (Καραβάς, επαρχία Κερύνειας) τις τέσσερις λαμπάδες που βρίσκονταν στις αντίστοιχες γωνιές του επιταφίου άναβε ο γιορτάρης ο οποίος, στο τέλος της τελετής, έραινε το εκκλησίασμα με ροδόσταγμα. Οι λαμπάδες αυτές φυλάγονταν γιατί θεωρούνταν ότι ήσαν αποτελεσματικές όταν ανάβονταν σε περίπτωση θεομηνίας και ότι συντελούσαν στο να γίνει εύκολα ο τοκετός.
Το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, μετά τη νεκρώσιμη ακολουθία, όλοι οι πιστοί προσέρχονται για να προσκυνήσουν τον επιτάφιο. Ο ιερέας δίνει στον κάθε πιστό κι ένα λουλούδι απ' αυτά που στολίζουν το κουβούκλιο. Τα λουλούδια αυτά φυλάγονται σε πολλά χωριά, κι όταν ξεραθούν χρησιμοποιούνται για θυμίαμα στους αρρώστους. Σε μερικά χωριά (όπως στον Καραβά Κερύνειας και στην Επταγώνια Λεμεσού) τα λουλούδια του επιταφίου δίνονταν ως τροφή και στον μεταξοσκώληκα για να ευλογηθεί και να δώσει πλούσιο και καλής ποιότητας μετάξι.
Στο τέλος της ακολουθίας του επιταφίου, κάποιος από το εκκλησίασμα που συνήθως είναι ο λαϊκός τραγουδιστής του χωριού, τραγουδά μέσα στην εκκλησία ή στον περίβολο το σχετικά μακροσκελές κυπριακό τραούδιν της Παναγίας. Αυτό το παλαιό τραούδιν, σύνθεση που έγινε στο κυπριακό γλωσσικό ιδίωμα, είναι γνωστό και ως θρήνος της Παναγίας. Απαντάται σε πολλές παραλλαγές και εκφράζει, σε πρώτο πρόσωπο, την οδύνη της μητέρας του Χριστού μπροστά στο νεκρό σώμα του παιδιού της.
Βλέπε λήμμα: Τραούδιν της Παναγίας
Σε μερικά μέρη του νησιού (Λάρνακα και αλλού), γυναίκες συνήθιζαν να ξενυκτούν το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής μέσα στην εκκλησία, γύρω από τον Επιτάφιο. Τούτο είναι επίσης παλαιότατο έθιμο που ίσχυε για κάθε νεκρό, τον οποίο ξενυκτούσαν ολόκληρο το βράδυ πριν από την ταφή του.
Στις πόλεις, αλλά και στα χωριά, γίνεται επίσης η περιφορά του επιταφίου. Ο επιτάφιος περιφέρεται σε πομπή στους δρόμους της συνοικίας ή του χωριού, με επικεφαλής τους ιερείς, κι επιστρέφει πάλι στην εκκλησία. Στους δρόμους, γυναίκες ραίνουν την πομπή με ροδόσταγμα. Στις πόλεις προηγείται φιλαρμονική που παιανίζει πένθιμα. Σε μερικά χωριά η περιφορά αυτή γίνεται μόνο γύρω από την εκκλησία.
Το στόλισμα του επιταφίου με λουλούδια και γενικά η όλη τελετή, θυμίζει την αρχαία γιορτή των Κυπρίων, τα Αδώνια, που γίνονταν επίσης την άνοιξη και από την οποία ο επιτάφιος έχει πιθανώς αντλήσει τελετουργικά στοιχεία.
Βλέπε λήμμα: Αδώνια
Το έθιμο του στολισμού και της περιφοράς του επιταφίου υπάρχει, με διάφορες παραλλαγές, και σ’ ολόκληρη την Ελλάδα.
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια