Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Οι περισσότεροι ελιόμυλοι στην Κύπρο ήταν κοινοτικοί και ανήκαν συνήθως στην εκκλησία.

Μεγάλος αριθμός παραδοσιακών ελιόμυλων υπήρχε παλαιότερα σε κάθε γωνιά της Κύπρου μέχρι να επικρατήσουν τα ελαιοτριβεία. Πολλοί ελιόμυλοι υπήρχαν την περιοχή της Ταμασσού, στην Ανώγυρα της Λεμεσού, σε χωριά της Πιτσιλιάς, όπως η Απαισιά και η Γεράσα, στο Λυθροδόντα, στη Σολέα, στο Παλαιχώρι και  στην Καρπασία. Από τον μεγάλο αριθμό ελιόμυλων που υπήρχε διασώθηκαν τα λιομύλια Ιεράς Μονής Αποστόλου Ανδρέα, του Αρχάγγελου, του Ττάνη, του Ξιλούρα, του Λοΐζού, του Δκιαμαντή και του Χαρή ή Χάρου. Σε πολλά χωριά υπάρχουν ελιόμυλοι οι οποίοι έχουν μετατραπεί σε μουσεία.

Ο μύλος αποτελείται από κυκλική βάση με πέτρινη λεκάνη στο πάνω μέρος, το «σκουτέλλιν του μύλου». Μέσα στη βάση στην οποία τοποθετούσαν τις ελιές, κινείται η πέτρινη στρογγυλή μυλόπετρα. Στο κέντρο της έχει οπή, από όπου περνούσε μακρύ ξύλο, το «κοντάρι του μύλου» ή «μουκλός» που γύριζαν άνθρωποι ή ζεμένο ζώο, συνήθως γαϊδούρι κινούμενο κυκλικά από τη βάση. Το «κοντάρι» περνά και μέσα από ξύλινο κατακόρυφο στύλο, που περιστρέφεται μαζί με τη μυλόπετρα και στηρίζεται κάτω στο κέντρο της λεκάνης και πάνω σε δοκό της στέγης. Το γύρισμα του κονταριού έδινε περιστροφική κίνηση στη μυλόπετρα που κυλούσε κυκλικά μέσα στη λεκάνη συνθλίβοντας τις ελιές.

Ο μύλος αποτελείται από τα ακόλουθα μέρη:

1. Από τη λεκανοειδή βάση, μέσα στην οποία τοποθετούσαν τις ελιές. Η βάση αυτή ονομάζεται «σκουτέλλιν του μύλου».
2. Από το ελαιοτριβείο, το οποίο έχει μία τρύπα στη μέση, δια της οποίας διέρχεται ένα μακρύ στερεό ξύλο, το λεγόμενον «κοντάριν του μύλου». Σε αυτό ξεύγνυται το άλογο ή γαϊδούρι, το οποίο κινεί το ελαιοτριβείο. Το ελαιοτριβείο βρίσκεται τοποθετημένο παράπλευρως ενός τετραγώνου ξύλινου στύλου, ο οποίος είναι επίσης τρυπημένος, ούτως ώστε το το κοντάρι, το οποίο διέρχεται δια του ελαιοτριβείου να διέρχεται και δια αυτού του στύλου. Ο στύλος αυτός περιστρέφεται περί τον άξονά του, μαζί με το ελαιοτριβείο. Στηρίζεται δε αυτός ο στύλος στο κάτω μέρος του, στο κέντρο της λεκανοειδούς βάσης, και στο πάνω μέρος επί μεγάλης δοκού της στέγης.
3. Από το μάγκανον. Οι αλεσμένες ελιές τίθενται σε πλεκτούς σάκκους από βούρλα, τα ζιμπίλια, τα οποία πιεζόμενα αφήνουν το λάδι να εξέλθει, ενώ κρατούν τους πυρήνες μέσα (Κυπρή 1989, λήμμα μύλος,ο, 39).

Ο Ιωάννης Ιωνάς αναφέρει πως απαραίτητα μέρη του μύλου ήταν οι μυλόπετρες και το πιεστήρι. Το πιεστήρι ήταν ξύλινη κατασκευή σε σχήμα μεγάλου Π, η οποία είχε τρύπα στη μέση της χαζίρας [χαζίρα,η = το οριζόντιο δοκάρι του μύλου] για να περνά κατακόρυφα, ένας, επίσης ξύλινος, κοχλίας. Τη διάμετρο του κοχλία διαπερνούσαν διαμετρικά τέσσερα ξύλα που προεξείχαν και χρησιμοποιούνταν ως χειρολαβές για να είναι δυνατή η περιστροφή με την οποία θα κατέβαινε προς τα κάτω (ο κοχλίας), έτσι ώστε να επιτευχθεί η συμπίεση. Σαν βάση, κάτω από το μεγάλο Π υπήρχε μεγάλη πέτρα ορθογώνιου σχήματος με μεγάλη κυκλική χαραγή γύρω από το κέντρο, η οποία συνδεόταν με ευθύγραμμο μικρό κανάλι για προώθηση του εξαγόμενου λαδιού προς τον κρουνό (Ιωνάς 2001, 215-216).

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια