Νερό
Από τον λάκκο στις αφαλατώσεις
Το νερό είναι η περισσότερο διαδεδομένη ανόργανη χημική ένωση στην επιφάνεια της Γης, αφού καλύπτει το 70,9% του πλανήτη, στη φύση του οποίου, το νερό υπάρχει στην αέρια κατάσταση (υδρατμός), στην υγρή κατάσταση και στη στερεή κατάσταση (πάγος). Το "νερό" είναι ένα χημικό στοιχείο (H₂O), το οποίο είναι ουσιαστικό για τη ζωή και αποτελεί το 70% του ανθρώπινου σώματος. Ύδωρ στην αρχαία ελληνική γλώσσα, αγγλικά: water, γαλλικά: eau, λατινικά: aqua
Βλέπε λήμμα: Νερό
Η Κύπρος είχε να αντιμετωπίσει στη μακραίωνη ιστορική της πορεία δύο πολύ μεγάλους κινδύνους, δύο μεγάλα προβλήματα: Τους κατακτητές και τη λειψυδρία.
Βλέπε λήμμα: Υδάτινοι πόροι και υδατική ανάπτυξη
Από τα δύο αυτά στοιχεία καθορίστηκε σε μέγιστο βαθμό η τύχη του νησιού, πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά και πολιτισμικά. Παράλληλα με τους κατακτητές οι Κύπριοι είχαν να αντιπαλέψουν την έλλειψη του πολυτιμότερου αγαθού, του νερού που συντηρεί κάθε μορφή ζωής στον τόπο.
Βλέπε λήμμα: Κύπρος- Κλίμα
Από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας οι κλιματολογικές συνθήκες καθόλου δεν έχουν διαφοροποιηθεί. Έτσι εύκολα μπορεί κανείς να διαπιστώσει ότι το πρόβλημα της λειψυδρίας συνοδεύει όλη τη διαχρονική πορεία του νησιού και των κατοίκων της.
Η διάθεση του νερού στην καθημερινότητα των Κυπρίων δεν ήταν καθόλου εύκολη διά μέσου των αιώνων.
Ένα από τα αρχαιότερα πηγάδια του κόσμου βρέθηκε στην Κύπρο
Η αρχαιολογική έρευνα στην Κισσόνεργα αποκάλυψε ένα πηγάδι που χρονολογείται στην εποχή των πρώτων μόνιμων οικισμών της Κύπρου. Μέχρι τότε υπήρχαν μόνο προσωρινοί καταυλισμοί ως ενδιάμεσοι σταθμοί για άλλους προορισμούς. Συγκεκριμένα, σχετική έρευνα σε εργαστήρια στην Αριζόνα, την Οξφόρδη και τη Σκωτία απέδωσε ευρήματα που βρέθηκαν το 1994 σε οστά ενός παιδιού που έζησε γύρω στα 8300 π.Χ., δηλαδή περίπου μία χιλιετία πριν από τον αρχαιότερο πληθυσμό της Χοιροκοιτίας. Εξάλλου στην τοποθεσία Μυλούθκια ανακαλύφθηκε και ερευνήθηκε το 1999 ένα βαθύ πηγάδι, από τα αρχαιότερα στον κόσμο. Σ’ αυτό βρέθηκαν οστά προβάτων, αιγών, χοίρων και ελαφιών καθώς και σπόροι από καλλιεργούμενα προϊόντα. Σε άλλο πηγάδι, λίγο μεταγενέστερο, βρέθηκαν ανθρώπινα κρανία θαμμένα με προσοχή, μαζί με κουφάρια ζώων. Το ταφικό αυτό έθιμο είναι χαρακτηριστικό πολιτισμών της Ακεραμικής Νεολιθικής εποχής της Παλαιστίνης και της Ανατολίας (Μικρά Ασία) και δίνει ενδείξεις για την προέλευση των αρχαιοτέρων κατοίκων της Κύπρου.
Όπως είχε δηλώσει τότε ο Παύλος Φλουρέντζος, διευθυντής του Τμήματος Αρχαιοτήτων, η ραδιοχρονολόγηση άνθρακα έδειξε ότι το πηγάδι έχει ηλικία 9.000 έως 10.500 ετών. Το φρεάτιο φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε ως χώρος απορριμμάτων όταν εξαντλήθηκε το νερό. Μέσα στην τρύπα βρέθηκαν θραύσματα από οστά ζώων, επεξεργασμένοι πυρόλιθοι, πέτρινες χάντρες και κρεμαστά κοσμήματα από την πρώιμη Νεολιθική εποχή. Σύμφωνα με τον Τόμας Ντέιβις, διευθυντή του Κυπρο-Αμερικανικού Αρχαιολογικού Ερευνητικού Ιδρύματος, ο οποίος δεν συμμετείχε στην έρευνα, το πηγάδι είναι «από τα αρχαιότερα του κόσμου» και αποτελεί ένδειξη για το προηγμένο τεχνολογικά επίπεδο των γεωργών της νεολιθικής Κύπρου.
Τρόποι διάθεση του νερού από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα
Το πηγάδι ή ο λάκκος του βοσκού είναι ο αρχαιότερος τρόπος άντλησης νερού από ένα φυσικό απόθεμα. Συνήθως ήταν κυλινδρικό φρεάτιο που έφτανε σε υδροφόρο περιοχή και από εκεί με την βοήθεια δερμάτινου δοχείου (ασσιήν) ή πήλινης στάμνας (κόυζα) ανεσύρετο το νερό.Το χειροκίνητο αλακάτι, κατασκευασμένο από ξύλο, ήταν το συνηθέστερο μέσο με το οποίο οι κάτοικοι των χωριών αντλούσαν νερό από λάκκους για τις καθημερινές τους ανάγκες. Αργότερα, η τουλούμπα, λέξη τουρκική που σημαίνει υδραντλία, είναι μηχανισμός άντλησης νερού μέχρι και 35μ. βάθος. Είναι χειροκίνητη και λειτουργεί με μοχλό και έμβολο.
Ο Αλακατόλακκος ήταν μηχάνημα που αντλούσε νερό από λάκκο για πότισμα. Υπήρχαν τρία είδη:
Τα ξυλάκια, τα σκαλωτά σιερλάκατα και τα κασιωτά σιερλάκατα και λειτουργούσαν με τη βοήθεια ζώου, κυρίως γαϊδουριού, το οποίο περιστρεφόταν γύρω από το λάκκο θέτοντας σε κίνηση τον μηχανισμό.Τα πρώτα αλακάτια ήταν ξύλινα και κατόπιν σιδερένια ώσπου αντικαταστήθηκαν από τις τουρπίνες.
Ο ανεμόμυλος είναι μηχανική κατασκευή η οποία με την κινητική ενέργεια του ανέμου θέτει σε λειτουργία αντλία που ανεβάζει στην επιφάνεια νερό από υδροφυείς περιοχές και το διοχετεύει σε ειδικά διαμορφωμένες δεξαμενές. Από τις δεξαμενές το νερό, μέσα από τα πετραύλακα, έφτανε στα χωράφια.
Σε πολλές συνοικίες των πόλεων, ιδιαίτερα των πυκνοκατοικημένων για εξοικονόμηση χώρου κατασκευάζονταν υπόγειες χαβούζες/ στέρνες για διαφύλαξη του νερού.
Η χαβούζα που υπάρχει στο Μουσείο Νερού στη Λευκωσία , μεταφέρθηκε πέτρα με πέτρα από παλιό αρχοντικό της Παλιάς Λευκωσίας και αποτελεί ένα έξοχο δείγμα αρχιτεκτονικής, μοναδικό στο είδος του.
Οι βρύσες των Περνέρων ήταν τετράγωνη χαβούζα, κατασκευασμένη από λαυξετές πέτρες, με δύο βρύσες και την ονομασία την πήρε από την τοποθεσία όπου ήταν κτισμένη, «περιοχή Περνέρων» και από την ετυμολογία «περνώ + νερό».
Βλέπε λήμμα: Βρύση
Οι κούγκρινες (τσιμεντένιες) βρύσες, οι οποίες υπήρχαν σε δύο τύπους, μονές και διπλές, έκαναν την εμφάνιση τους στο νησί στις αρχές του 20ου αιώνα και τοποθετούνταν σε κεντρικά σημεία των πόλεων και των χωριών. Από εκεί, οι κάτοικοι προμηθεύονταν πόσιμο νερό μεταφέροντας το σε στάμνες ή τενεκέδες.
Αργότερα, δημιουργήθηκαν τα υπερυψωμένα ντεπόζια τα οποία στηρίζονταν σε μία μεταλλική σχάρα και σε ύψος 10 μέτρων, στηρίζεται το μεταλλικό ντεπόζιτο που κάποτε διοχέτευε με νερό τους κατοίκους των περιοχών. Το υπερυψωμένο ντεπόζιτο μεταφέρθηκε από την περιοχή του χωριού Γερόλακκος.
Η νεοσύστατη Κυπριακή Δημοκρατία (1960) γνωρίζοντας τα προβλήματα υδατικής ανεπάρκειας έθεσε ως στόχο την κατασκευή έργων που θα βοηθούσαν την μακροπρόθεσμη εξοικονόμηση νερού. Έτσι κατασκευάστηκαν πολλά φράγματα που βοήθησαν σε μεγάλο βαθμό τη γεωργία και τα νοικοκυριά.
Βλέπε λήμμα: Φράγματα
Τα νερά έφταναν στις δεξαμενές του υδραγωγείου που αποθήκευαν το νερό. Στο υδραγωγείο γίνονταν οι απαραίτητοι χημικοί ελέγχοι.
Η ραγδαία ανάπτυξη σε όλοους τους τομείς αλλά και της ζήτησης του νερού επέβαλε άμεση εξεύρεση αξίπιστων πηγών, έτσι η Κυβέρνση αποφάσισε την παραγωγή αφαλατωμένου νερού. Αποτέλεσμα, να εξασφαλίζεται πλέον σήμερα από τις μονάδες αφαλάτωσης αλλά και τα φραγματα το 98% των αναγκών των καταναλωτών.
Ιστορικό Χρονολόγιο
Κατά τη Λίθινη Εποχή δημιουργήθηκαν συνοικισμοί πλησίον επιφανειακών υδάτινων πόρων.
Κατά τη Νεολιθική Περίοδο 8500 – 3900 Π.Χ. δημιουργήθηκαν συνοικισμοί σε τοποθεσίες όπου υπήρχαν φυσικές πηγές -ποτάμια (Χοιροκοιτία – ποταμός Μαρώνι).
Βλέπε λήμματα: Χοιροκοιτία και Μαρώνι
Κατά την Πρώτη & Μέση Εποχή Του Χαλκού (2500 – 3900 Π.Χ.) οι κάτοικοι συνήθιζαν να χτίζουν τα σπίτια τους σε υψηλές οχυρωμένες τοποθετήσεις για προστασία από εχθρούς και εξασφάλιση υδάτινων πόρων για τις ανάγκες τους. Πήλινοι και πέτρινοι αγωγοί που οδηγούσαν το βρόχινο νερό σε αποθηκευτικούς χώρους (στέρνες). Έγκωμη – Σαλαμίνα.
Βλέπε λήμματα: Έγκωμη και Σαλαμίνα
Στην Κλασική - Ελληνιστική - Ρωμαϊκή Εποχή (480 Π.Χ. – 49 Μ.Χ.) η εξοικονόμηση των υδάτινων πόρων άρχισαν να γίνονται πάνω σε οργανωμένη βάση (αγωγοί -υδραγωγεία). Οι ανάγκες ήταν περισσότερες γιατί αυξάνεται ο πληθυσμός.
Κατά τους Πρωτοχριστιανικούς Χρόνους (330 – 1191 Μ.Χ.) η λειψυδρία ήταν έντονη λόγω πολεμικών επιχειρήσεων και αλλαγής κατακτητών. Συντηρούνται τα παλιά υδραγωγεία και χρησιμοποιούνται οι ίδιες μέθοδοι. Το 306 μ.Χ. αναφέρεται η κάθοδος της Αγίας Ελένης στο νησί. Η Κύπρος την περίοδο αυτή υπέφερε από ανομβρία που κράτησε, σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές, 17 χρόνια. Οι κάτοικοι μετανάστευσαν γιατί δεν μπορούσαν να επιβιώσουν.
Βλέπε λήμμα: Ανομβρία, Αγία Ελένη και Γάτες αγίου Νικολάου
Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας - Ενετοκρατίας (1192 – 1570) παρατηρείται μεγάλη έλλειψη νερού. Οι πόλεις υδρεύονταν με πήλινους υπόγειους αγωγούς. Για αρδευτικούς σκοπούς, τότε υπήρχαν μεγάλα φέουδα που παρήγαγαν γεωργικά προϊόντα, έκανε την εμφάνισή του το «αλακάτι» το οποίο οδηγούσε ένα ζώο. Έτσι αντλούσαν νερό στην επιφάνεια από τα υπόγεια νερά.
Βλέπε λήμμα: Αλακάτι
Την περίοδο της Τουρκοκρατίας (1571 – 1878) οι Τούρκοι κατακτητές συνέχισαν την ίδια μέθοδο άρδευσης και μεταφοράς νερού στις πόλεις. Αύξησαν τον αριθμό των «λαουμιών». Το πιο σημαντικό έργο που κατασκεύασαν ήταν το υδραγωγείο που μετέφερε νερό στην πόλη της Λάρνακας.
Βλέπε λήμμα: Καμάρες
Οι Βρετανοί αποικιοκράτες ( 1878- 1960) έδωσαν ιδιαίτερη σημασία στην αντιμετώπιση του προβλήματος της λειψυδρίας, για δικούς τους περισσότερο λόγους. Επιδιόρθωσαν πολλά αρδευτικά έργα και με προγραμματισμό έκαναν διατρήσεις για ανεύρεση αρτεσιανού νερού. Μάλιστα έφτασε στην Κύπρο ο ειδικός γεωλόγος R. Russel για να κάνει επιστημονική μελέτη.
Βλέπε λήμμα: Αγγλοκρατία- Οικονομία
Το 1896 ιδρύθηκε το Τμήμα Δημοσίων Έργων, για να αναλάβει τις κατασκευές υδάτινων έργων. Το 1898 έφτασε επίσης από τη Μεγάλη Βρετανία ο υδραυλικός μηχανικός Medicott, για να μελετήσει τις κατασκευές των έργων. Αυτός υπέδειξε ως τον πιο κατάλληλο χώρο για άρδευση την περιοχή της Μεσαορίας και για την κατασκευή υδατοδεξαμενών τα χωριά Κούκλια, Αχερίτου και Σύγκραση. Εισηγήθηκε επίσης την αξιοποίηση των ποταμών και μεταστροφή της ροής τους.
Βλέπε λήμμα: Μεσαορία
Η πρώτη δεξαμενή θα κατασκευαζόταν στο Γερόλακκο. Οι εισηγήσεις του Russel δεν υλοποιήθηκαν λόγω δυσκολιών της εφαρμογής τους. To 1905 φθάνει στην Κύπρο ένας άλλος Βρετανός γεωλόγος, ο C. Reid, ο οποίος εισηγήθηκε την ανόρυξη διατρήσεων στις περιοχές Κοκκινοχωριών και Μόρφου. Στις αρχές του 1939 δημιουργείται το Τμήμα Υδατοπρομήθειας και Άρδευσης, που θα αναλάμβανε την ευθύνη δημιουργίας έργων υδατικής ανάπτυξης. Το 1955 η υπηρεσία μετονομάστηκε σε Τμήμα Αναπτύξεως Υδάτων. Κατά την περίοδο πριν την Ανεξαρτησία ανορύχθηκαν χιλιάδες γεωτρήσεις σε όλη την Κύπρο λόγω της υπεράντλησης των υπόγειων αποθεμάτων. Απειλήθηκε η εξάντλησή τους, ιδιαίτερα στις περιοχές Αμμοχώστου, Μόρφου και Ακρωτηρίου.
Η νεοσύστατη Κυπριακή Δημοκρατία το 1960 έθεσε στόχο να αντιμετωπίσει έγκαιρα και αποτελεσματικά το πρόβλημα της λειψυδρίας. «ΟΥΤΕ ΣΤΑΓΟΝΑ ΝΕΡΟΥ ΣΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ» ήταν το σύνθημα της υδατικής πολιτικής της Κυβέρνησης. Έγιναν μελέτες, έφτασαν στην Κύπρο εμπειρογνώμονες για προγραμματισμό και κατασκευή έργων που θα βοηθούσαν την ανάπτυξη μακροπρόθεσμων και βραχυπρόθεσμων σχεδιασμών για εξοικονόμηση νερού. Κατασκευάστηκαν πολλά φράγματα που βοήθησαν σε μεγάλο βαθμό τη γεωργία και τα νοικοκυριά.
Βλέπε λήμμα: Φράγματα
Μετά από την τούρκικη εισβολή του 1974, παρά τις δύσκολες ώρες που πέρασε ο τόπος επιτελέστηκαν εντυπωσιακά έργα στον τομέα της υδατικής ανάπτυξης. Η χαμηλή, όμως, βροχόπτωση που παρατηρήθηκε τις τελευταίες δεκαετίες είχε ως αποτέλεσμα τη συνεχή πτώση της στάθμης των υπογείων νερών και τη λιγοστή εισροή νερού στα φράγματα. Αυτό επηρέασε τη γεωργία και την κτηνοτροφία και κατ’ επέκταση την οικονομία του τόπου. Για την αντιμετώπιση της κατάστασης δημιουργήθηκαν μονάδες αφαλάτωσης με σκοπό να καλυφθούν οι ανάγκες υδατοπρομήθειας, χωρίς όμως και αυτό να είναι αρκετό να καλύψει τις ανάγκες της Κύπρου.
Βλέπε λήμματα: Ανεμόμυλος, Κεφαλόβρυσο, Αλευρόμυλοι
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια
Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου
Φώτο Γκάλερι
