Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Σύμφωνα προς την αρχαία παράδοση, την αρχή της κυπριακής λογοτεχνίας θα πρέπει να την αναζητήσουμε στα αρχαιότατα Προϊστορικά χρόνια, πριν ακόμη και τον Τρωικό πόλεμο και κατά τη διάρκειά του, στο πρόσωπο του Κινύρα, του μυθικού βασιλιά της Κύπρου και αρχιερέα της Αφροδίτης. Παρά το ότι οι αρχαίες γραπτές πηγές συνδέουν τον Κινύρα περισσότερο με τη μουσική (και λόγω ονόματος, από την κινύρα που ήταν μουσικό όργανο, και λόγω στενών σχέσεων με τον θεό Απόλλωνα εφόσον αναφέρεται είτε ως γιος του θεού είτε ως εραστής του), ωστόσο με τη μουσική (και τον Απόλλωνα) σχετίζεται και η ποίηση. Αλλά βέβαια ο Κινύρας αναφέρεται κι ως ο εφευρέτης πολλών τεχνών και εργαλείων, όπως κι ως ο θεμελιωτής της λατρείας της Αφροδίτης και εκείνος που εισήγαγε και καθιέρωσε θρησκευτικά μυστήρια (που προϋποθέτουν πνευματικότητα).

 

Στο άτομο βέβαια του Κινύρα προσωποποιείται μια ολόκληρη πολύ μακρινή για μας εποχή, με σημαντικές όπως φαίνεται επιτεύξεις στον γεωργικό, ποιμενικό αλλά και πνευματικό βίο, καθώς και στη μεταλλουργία και μεταλλοτεχνία. Ωστόσο η εποχή εκείνη παραμένει αρκετά μυστηριώδης, παρά τις αναφορές του Ομήρου κι άλλων μεταγενεστέρων συγγραφέων.

 

Έτσι, το αρχαιότερο μνημείο λόγου της Κύπρου, από το οποίο μάλιστα έχουμε και λίγα αποσπάσματα που σώθηκαν, είναι τα Κύπρια Έπη που αποδίδονται στον ποιητή Στασίνο, ή στον Ηγησία ή Ηγησίνο τον Σαλαμίνιο (ή ακόμη και στον ίδιο τον Όμηρο). Θεωρείται, πάντως ότι τα Κυπριακά Έπη ή ποιήματα είναι σύγχρονα του Ομήρου ο οποίος μάλιστα, σε αρκετές αρχαίες αναφορές, θεωρείται Κύπριος, από τη Σαλαμίνα της Κύπρου. Για το έργο και το περιεχόμενό του, βλέπε λήμμα «Κύπρια Έπη». Αν δεχθούμε τις αναφορές του Σουίδα, του Ευσταθίου, του αγίου Επιφανίου και παρόμοιες αναφορές σε διαφόρους Βίους, ότι ο Όμηρος ήταν Κύπριος, τότε στην αρχαία κυπριακή λογοτεχνία εντάσσονται τα αθάνατα έργα Ἰλιάς και Ὀδύσσεια, καθώς και οι Ὁμηρικοί Ὕμνοι. Όμως τέτοιες αναφορές δεν είναι αρκετά ισχυρές (όπως, εξάλλου, δεν υπάρχει καμιά βεβαιότητα για οποιαδήποτε από τις πολλές θεωρούμενες ή αναφερόμενες πατρίδες του Ομήρου).

 

Άλλοι γνωστοί σε μας σήμερα αρχαίοι Κύπριοι ποιητές ήσαν ο Εύκλους ή Εύκλος, χρησμολόγος που έγραψε έμμετρους χρησμούς, αρχαιότερος από τον Όμηρο κατά μια άποψη (αφού αναφέρεται ότι είχε προφητεύσει τη γέννηση του Ομήρου στη Σαλαμίνα της Κύπρου), ο Σώπατρος ο Πάφιος που έζησε στα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου (μεταξύ των έργων του γνωρίζουμε τους τίτλους: Εὐβουλοθεόμβροτος, ιλαροτραγικό δράμα, Ἱππόλυτος, επίσης ιλαροτραγικό δράμα, Φυσιολόγος, Σίλφες [Κατσαρίδες], Κνιδία, επίσης ιλαροτραγωδία όπως και η Μυστάκου θητίον [=Η δούλα του Μυστάκου], οι παρωδίες Βακχίδα, Βακχίδος Μνηστήρες και Βακχίδος Γάμος που φαίνεται αποτελούσαν τριλογία, η επίσης παρωδία Νέκυια [= κάλεσμα των νεκρών], η ιλαροτραγωδία Γαλάται, άλλη ιλαροτραγωδία με τίτλο Πύλαι, όπως και η τιτλοφορούμενη Ὀρέστης, ή Φακῆ).

 

Ελεγειοποιός, δηλαδή ποιητής που έγραψε ελεγεία, ήταν ο Κλέων από το Κούριον της Κύπρου˙ γνωρίζουμε τον τίτλο ενός μόνο έργου του, που ήταν τα Ἀργοναυτικά απ' όπου είχε αντλήσει ο Απολλώνιος ο Ρόδιος.

 

Άλλος γνωστός αρχαίος Κύπριος ποιητής ήταν ο Καστορίων ο Σολεύς του 4ου/3ου π.Χ. αιώνα. Όπως υποδηλώνει το όνομά του, καταγόταν από την πόλη των Σόλων. Από το Κούριον, πάλι, καταγόταν ο ποιητής Ερμείας, μάλλον του 3ου π.Χ. αιώνα, του οποίου γνωρίζουμε τον τίτλο ενός έργου: Ἴαμβοι.

 

Μεταξύ των αρχαίων Κυπρίων φιλοσόφων, ξεχωριστή θέση κατέχει ο Ζήνων ο Κιτιεύς, ιδρυτής της Στωικής φιλοσοφίας, για το έργο του οποίου βλέπε στο σχετικό μ’ αυτόν λήμμα. Άλλοι Κύπριοι φιλόσοφοι τους οποίους γνωρίζουμε από αναφορές άλλων αρχαίων συγγραφέων, ήσαν ο Εύδημος ο Κύπριος, του 4ου π.Χ. αιώνα, μαθητής του μεγάλου Αριστοτέλη, ο Νικάνωρ ο Κύπριος, του 4ου/ 3ου π.Χ. αιώνα, ο Διοσκουρίδης ο Κύπριος, επίσης του 4ου/ 3ου π.Χ. αιώνα. Δυστυχώς δεν σώζεται ο,τιδήποτε από το συγγραφικό και γενικότερα το πνευματικό έργο των φιλοσόφων αυτών.

 

Αναφέρονται ακόμη κι άλλοι αξιόλογοι αρχαίοι Κύπριοι φιλόσοφοι: ο Περσαίος ο Κιτιεύς, του 4ου / 3ου π.Χ. αιώνα, μαθητής του Ζήνωνος (κατάλογο τίτλων έργων του βλέπε στο σχετικό γι' αυτόν λήμμα), ο Κλέαρχος ο Σολεύς, σπουδαίος περιπατητικός φιλόσοφος του 4ου/3ου π.Χ. αιώνα, που έγραψε Βίους ή Περί Βίων σε 8 τουλάχιστον βιβλία και αρκετά άλλα συγγράμματα εκ των οποίων κανένα δεν σώθηκε. Όπως και για το έργο του Περσαίου, έτσι και γι’ αυτό του Κλεάρχου γνωρίζουμε από σχετικά εκτενείς αναφορές άλλων αρχαίων συγγραφέων. Και βέβαια το ίδιο ισχύει και για τον Ζήνωνα. Ένα άλλο βιβλίο του Κλεάρχου έφερε τον τίτλο Γεργίθιος, για το οποίο ομιλεί σχετικά ο Αθήναιος. Άλλα δυο (;) βιβλία του Κλεάρχου αποτελούσαν την ενότητα Ερωτικά, ενώ δυο άλλα βιβλία αποτελούσαν το έργο του Περί Γρίφων. Επίσης έγραψε ο Κλέαρχος Περί τῶν Ἐνύδρων, Περί Νάρκης, Περί Θινῶν, Περί Παιδείας, Περί Παροιμιῶν, Περί Σκελετῶν, Περί τοῦ Πανικοῦ, Περί Ὓπνου, Περί τῶν ἐν τῇ Πλάτωνος Πολιτείᾳ, Περί φιλίας, Πλάτωνος Ἐγκώμιον, Ἀρκεσίλας και άλλα ακόμη των οποίων ούτε οι τίτλοι διασώθηκαν.

 

Ο Φιλόλαος ο Κιτιεύς ήταν άλλος Κύπριος φιλόσοφος, του 1ου μ.Χ. αιώνα, ο Αριστόδημος ο Κύπριος του 1ου/2ου μ.Χ. αιώνα, κι ο περίφημος στην αρχαία Αθήνα Δημώναξ ο Κύπριος για τον οποίο διασώζει αρκετά ο μαθητής του Λουκιανός. Ο Λουκιανός αναφέρει ακόμη, χωρίς να δίνει λεπτομέρειες, κι άλλο Κύπριο περιπατητικό φιλόσοφο, τον Ρουφίνο (2ος μ.Χ. αιώνας).

 

Ιστορικούς κι άλλους αρχαίους Κυπρίους συγγραφείς αναφέρουν επίσης αρκετούς οι αρχαίες πηγές, αλλά ούτε αυτών σώθηκαν οποιαδήποτε έργα. Αναφέρονται συγκεκριμένα:

 

Ο Άριστος ο Σαλαμίνιος, που έγραψε ιστορία των κατορθωμάτων του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

 

Ο Ασκληπιάδης ο Κύπριος, που έγραψε σύγγραμμα Περί Κύπρου καί Φοινίκης καθώς και το έργο Τά Ἀλεξάνδρου (ιστορία της εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου).

 

Ο Δημήτριος ο Σαλαμίνιος, για τον οποίο έχουμε μόνο μια σύντομη αναφορά του Στέφανου Βυζάντιου. Είναι, πιθανώς, ο συγγραφέας ενός έργου που ετιτλοφορείτο Περί τῶν κατ' Αἲγυπτον.

 

Ο Παίων ο Αμαθούσιος έγραψε διάφορα βιβλία. Γνωρίζουμε τους τίτλους: Κυπριακά, Τά περί Ἀμαθοῦντα (που ίσως αποτελούσε μέρος του πρώτου έργου).

 

Ο Ερμησιάναξ  ο Κύπριος που έγραψε σύγγραμμα με τίτλο Φρυγιακά αλλά αναφέρεται κι ως μυθογράφος.

 

Ο Αλέξανδρος ο Πάφιος ήταν επίσης μυθογράφος.

 

Ο Δημοχάρης ο Σόλιος, τον οποίο μνημονεύει ο Πλούταρχος, χωρίς όμως να δίνει λεπτομέρειες. Ίσως ήταν κωμικός ποιητής.

 

Ένας Ζήνων Κιτιεύς (διαφορετικός από τον συνώνυμο φιλόσοφο) αναφέρεται από τον Σουίδα και μάλλον ήταν ρήτορας. Αναφέρονται οι τίτλοι διαφόρων έργων του: Περί Στάσεων, Περί Σχημάτων, Περί Ἐπιχειρημάτων, Ὑπόμνημα εἰς Ξενοφῶντα, εἰς Λυσίαν, εἰς Δημοσθένην, Περί Ἰδεῶν.

 

Ο Αρχέλαος ο Κύπριος αναφέρεται από τον πατριάρχη Φώτιο, χωρίς λεπτομέρειες.

 

Ο Ξενοφών ο Κύπριος , τον οποίο μνημονεύει ο Σουίδας, ήταν μάλλον κι αυτός μυθογράφος.

 

Ο Ίστρος Μενάνδρου Πάφιος έγραψε έργο με τίτλο Ἀποικίαι Αιγυπτίων. Αναφέρεται ως δούλος που όμως είχε διαπρέψει στα γράμματα.

 

Ο Ηγήσανδρος ο Σαλαμίνιος (ή Ηγήσιππος) φαίνεται ότι ήταν ιστορικός.

 

Ο Ισίγονος ο Κιτιεύς ήταν κι αυτός μυθογράφος.

 

Ο Ονάσιμος (τον οποίο ο Σουίδας αναφέρει είτε ως Κύπριο είτε ως   Σπαρτιάτη) ήταν ιστορικός συγγραφέας και σοφιστής.

 

Ο Νικοκράτης ο Κύπριος αναφέρεται από τον Αθήναιο ως Κύπριος διανοούμενος, φημισμένος για τη μεγάλη του βιβλιοθήκη.

 

Από μια επιγραφή που βρέθηκε στην Πάφο, και στην οποία μνημονεύονται τα ονόματα και οι ειδικότητες της ηγεσίας μιας θεατρικής συντεχνίας κατά τα Ελληνιστικά χρόνια (της συντεχνίας τῶν περί τόν Διόνυσον τεχνιτῶν), γνωρίζουμε δυο ακόμη ειδικότητες αρχαίων Κυπρίων συγγραφέων.

 

Συγκεκριμένα αναφέρεται ο Διονύσιος, που χαρακτηρίζεται ως ποιητής τραγωδιών (δηλαδή θεατρικός συγγραφέας που έγραφε τραγωδίες). Επίσης ένας άλλος, του οποίου το όνομα δεν σώθηκε γιατί η επιγραφή είναι φθαρμένη, χαρακτηρίζεται ως ποιητής σατύρων (δηλαδή θεατρικός συγγραφέας σατιρικών δραμάτων). Ένας τρίτος, που μας είναι γνωστός από άλλη επιγραφή, είναι ο Νικαγόρας Ευμόλπου από την κυπριακή Σαλαμίνα, που αναφέρεται ως ποιητής διθυράμβων. Αυτός μάλιστα φαίνεται ότι έχαιρε μεγάλης εκτιμήσεως, αφού τιμήθηκε με στήσιμο αγάλματός του στην πόλη του, απ' όπου και η επιγραφή.

 

Αξίζει ν' αναφερθεί η υποστήριξη κι αυτών των βασιλιάδων της Κύπρου προς τα γράμματα και το θέατρο, πράγμα που σημειώνει ο Πλούταρχος, γράφοντας ότι οι Κύπριοι βασιλιάδες ήσαν χορηγοί σε διαγωνισμούς θεατρικών τραγωδιών στα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

 

Κοντά σ' όλους τους πιο πάνω πνευματικούς δημιουργούς της αρχαίας Κύπρου, κι ασφαλώς και σε αρκετούς άλλους των οποίων ούτε τα ονόματα έχουν σωθεί, θα πρέπει να προστεθούν και αρχαίοι Κύπριοι επιστήμονες, που έγραψαν αξιόλογα συγγράμματα της ειδικότητάς τους.

 

Ούτε αυτών σώθηκαν οποιαδήποτε έργα. Τα θεωρούμε όμως αξιόλογα, αφού μνημονεύονται από άλλους αρχαίους συγγραφείς, άρα ήσαν ευρύτερα γνωστά κι οπωσδήποτε γνωστά και πέρα από τα όρια της Κύπρου αφού οι άλλοι συγγραφείς που κάνουν σχετικές αναφορές δεν ήταν Κύπριοι (πράγμα που ισχύει και για τους προαναφερθέντες ήδη Κυπρίους δημιουργούς). Ο μεγάλος Αριστοτέλης αναφέρει τον Κύπριο γιατρό Συέννεσιν, πιθανώς του 4ου π.Χ. αιώνα, κι ένα σύγγραμμά του σχετικό με τις φλέβες.

 

Ο Απολλώνιος ο Κιτιεύς ήταν επίσης αξιόλογος γιατρός του 1ου π.Χ. αιώνα, που έγραψε Περί Ἄρθρων (=Περί των αρθρώσεων), μάλιστα κατά προτροπή του βασιλιά της Κύπρου Πτολεμαίου.

 

Ο Διαγόρας ο Κύπριος, πάλι, ήταν γιατρός που έγραψε διάφορα έργα, μεταξύ δε αυτών κι ένα στο οποίο ασχολήθηκε με την ερμηνεία λέξεων του Ιπποκράτη.

 

Ο Απολλόδωρος ο Κιτιεύς ήταν επίσης γιατρός, που τον μνημονεύει ο Πλίνιος κι ίσως είναι ο ίδιος γιατρός τον οποίο αναφέρει ο Αθήναιος. Ο Ζήνων ο Κύπριος ήταν φημισμένος γιατρός που σταδιοδρόμησε στην Αλεξάνδρεια.

 

Δεν μπορούμε βέβαια να έχουμε πλήρη και λεπτομερή γνώση σχετικά με την αρχαία κυπριακή πνευματική δημιουργία, αφού όλα όσα γνωρίζουμε είναι αναφορές άλλων αρχαίων συγγραφέων και λίγα μόνο και σκόρπια αποσπάσματα από διάφορα έργα. Εξ άλλου μερικοί Κύπριοι, βασικά φιλόσοφοι όπως ο Δημώναξ, δεν έγραψαν έργα αλλά (όπως κι ο μεγάλος Σωκράτης και άλλοι) κατέλιπαν με τα λεγόμενά τους μια πλούσια προφορική λογοτεχνία.

 

Γνωρίζουμε, ωστόσο, ότι κατά τα Ελληνιστικά τουλάχιστον χρόνια κι αργότερα οι κυπριακές πόλεις διέθεταν δημόσιες βιβλιοθήκες και γενικότερα καλλιεργούσαν την παιδεία και τα γράμματα. Λαμπρά θέατρα βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές, άρα ανθούσε το θέατρο και, βέβαια, η θεατρική γραφή. Ο Σώπατρος ο Πάφιος γνωρίζουμε πως έγραψε πολλά θεατρικά έργα. Δυστυχώς δεν σώθηκε ούτε ένα.

 

Απ' όσο όμως μπορούμε να κρίνουμε από τις υπάρχουσες πληροφορίες κι από τα σκόρπια αποσπάσματα, η κυπριακή πνευματική δημιουργία ακολουθεί (και στη μορφή και στο περιεχόμενο) τη γενικότερη ελληνική πνευματική παραγωγή. Πέραν τούτου, Κύπριοι πνευματικοί γίγαντες όπως οι φιλόσοφοι Ζήνων ο Κιτιεύς και Δημώναξ ο Κύπριος, σταδιοδρόμησαν στην ίδια την αρχαία Αθήνα, όπου και διακρίθηκαν. Μάλιστα η διδασκαλία και τα έργα του Ζήνωνος επηρέασαν βαθύτατα κι αυτή τη Ρώμη αργότερα.

 

Συνεπώς, όπως κι άλλες τέχνες (λ.χ. αρχιτεκτονική, γλυπτική, μικροτεχνία κλπ.), έτσι και η κυπριακή λογοτεχνία της Αρχαιότητας παρουσιάζεται ιδιαίτερα επηρεασμένη από το αρχαίο ελληνικό πνεύμα, αλλ' ανήκει κιόλας σ' αυτό.