Ησίοδος
Μεγάλος επικός ποιητής της Αρχαιότητας, ο κυριότερος εκπρόσωπος του διδακτικού έπους. Έζησε στο β' μισό του 8ου αι. π.Χ. (750 -700). Ο Ησίοδος μετέφερε το ενδιαφέρον της ποίησης από το μακρινό παρελθόν και τα ηρωικά κατορθώματα των πολεμιστών, στο παρόν, στον κόσμο μέσα στον οποίο έζησε ο ίδιος. Στόχος του υπήρξε όχι να τέρψει με ηρωικές ιστορίες, αλλά να διδάξει και να καλυτερέψει τους ανθρώπους της εποχής του με ηθικά και θρησκευτικά παραγγέλματα.
Από τα τρία σωζόμενα έργα του Ησιόδου (Θεογονία, Ἔργα καί Ἡμέραι και Ἀσπίς Ἡρακλέους), μόνο στη Θεογονία υπάρχουν αναφορές στην Κύπρο, κι αυτές λιγοστές. Στο πρώτο μέρος του μεγάλου αυτού ποιήματος (1.022 στίχοι), ανάμεσα σε άλλα ο Ησίοδος αφηγείται και τη γέννηση της Αφροδίτης από τα αποκομμένα και ριγμένα στη θάλασσα γεννητικά μέλη του Ουρανού. Στην παρουσίαση της γνωστής αυτής εκδοχής του μύθου για τη γέννηση της Αφροδίτης (στίχ. 190 - 199) η Κύπρος ως τόπος άφιξης / γέννησης της θεάς αναφέρεται δυο φορές και μια φορά το επίθετο της Αφροδίτης «Κυπρογενής»:
190 ...ἀμφί δέ λευκός
ἀφρός ἀπ' ἀθανάτου χροός
ὥρνυτο, τῷ δ' ἕνι κούρη
ἐθρέφθη· πρῶτον δέ Κυθήροισιν
ζαθέοιοιν
ἔπλητ', ἔνθεν ἔπειτα περίρρυτον
ἵκετο Κύπρον
ἔκ δ' ἔβη αἰδοίη καλή θεός, ἀμφί
δέ ποίη
195 ποσσίν ὑπό ῥαδινοῖσιν ἀέξετο· τήν
δ' Ἀφροδίτην
[ἀφρογενέα τε θεάν καί εὐστέφα-
νον Κυθέρειαν]
κικλήσκουσι θεοί τε καί ἀνέρες,
οὕνεκ' ἐν ἀφρῷ
θρέφθη, ἀτάρ Κυθέρειαν, ὅτι
προσέκυρσε Κυθήροις·
[Κυπρογενέα δ', ὅτι γέντο πολυ-
κλύστῳ ἐνί Κύπρῳ]
(Οι στίχοι 196 και 199 εξοβελίζονται συνήθως από τους εκδότες).
Μετάφραση:
... Μα ολόγυρά τους λευκός αφρός απ' το κομμάτι αυτό της σάρκας της αθάνατης ανέβαινε·κι απ' τον αφρό γεννήθηκε μια κόρη. Κοντοζύγωσε στ' άγια πρώτα Κύθηρα, κι ύστερα διάβηκε από κει στην Κύπρο. Και βγήκε η σεβάσμια, η ωραία θεά, και γύρω γύρω χλόη κάτω απ' τα λυγερά τα πόδια της ξεφύτρωνε· και τούτην Αφροδίτη [κι αφρογέννητη θεά και ομορφοστέφανη Κυθέρεια] λεν' οι άνθρωποι και οι θεοί, γιατί γεννήθηκε από τον αφρό· και τηνε λένε και Κυθέρεια γιατί τα Κύθηρα πλησίασε·[και Κυπρογεννημένη γιατί γεννήθηκε στη θαλασσόζωστη την Κύπρο].
(Μετάφρ. Παναγή Λεκατσά)
Προς το τέλος του ποιήματος της Θεογονίας (στίχ. 990-991) αναφέρεται ότι ο Φαέθων, γιος της Ηούς και του Κέφαλου, εγκαταστάθηκε από την Αφροδίτη νυχτερινός φύλακας στους ναούς της:
990 ...καί μίν [Φαέθοντα] ζαθέοις ἐνί
νηοῖς
νηοπόλον νύχιον ποιήσατο, δαίμονα δῖον...
(Κι αυτόν — τον Φαέθοντα — στους ιερούς ναούς της τον έκαμε φύλακα νυχτερινό, τον θεϊκό άρχοντα).
Μολονότι δεν καθορίζεται ο τόπος των ναών αυτών, οι σχολιαστές του χωρίου αυτού της Θεογονίας τοποθετούν τους εν λόγω ναούς στην Κύπρο. (Ο Φαέθων, που ήταν αρχικά ένα από τα ονόματα του ήλιου, αποτελεί εδώ προσωποποίηση του αποσπερίτη, της ίδιας δηλαδή της Αφροδίτης. Για τούτο παρουσιάζεται στους στίχους αυτούς ως πνεύμα νυχτερινό, αφιερωμένο στη θεά). Άλλη γραφή στο στίχο 991 υποκαθιστά στη λέξη νύχιον τη λέξη μύχιον. Έτσι ο Φαέθων δεν είναι πια ο νυχτερινός φύλακας των ναών της Αφροδίτης αλλά ο φύλακας των αδύτων του ναού, του απρόσιτου εσωτερικού του.
Τέλος από έμμεση πηγή (Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, 3.14.4) αντλείται η πληροφορία ότι ο Ησίοδος θεωρεί το μυθικό βασιλιά - ιερέα της Πάφου Κινύρα* ως γιό του Φοίνικα και της Αλφεσίβοιας.