Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Αρχιμανδρίτα Πάνω. Μεικτό χωριό της επαρχίας Πάφου, κοντά στα διοικητικά όρια Πάφου - Λεμεσού, 420 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Απέχει περί τα 10 χμ. από τα Κούκλια που βρίσκονται στα νοτιοδυτικά, ενώ το χωριό Δορά, της επαρχίας Λεμεσού, που βρίσκεται στα βορειοανατολικά, απέχει περί τα 6 χμ. Το ανάγλυφο του χωριού είναι διαμελισμένο από τους παραποτάμους του Χαποταμιού και του Διαρίζου.

Τα κύρια πετρώματα που δεσπόζουν του τοπίου είναι οι κρητίδες, οι μάργες, οι μαργαϊκές κρητίδες και οι αποθέσεις του σχηματισμού των Μαμωνιών. Στα νότια του χωριού είναι εμφανείς οι επιπτώσεις των ρηγμάτων. Πάνω στα ασβεστούχα και τα πυριτιούχα εδάφη, και με μια μέση ετήσια βροχόπτωση γύρω στα 575 χιλιοστόμετρα, καλλιεργούνται τα αμπέλια, τα σιτηρά, τα όσπρια, τα νομευτικά φυτά, οι χαρουπιές, οι ελιές, λίγα φρουτόδεντρα, τα πεπονοειδή και λίγα λαχανικά. Αρκετά ανεπτυγμένη είναι και η κτηνοτροφία αιγοπροβάτων.

Αν και ο οικισμός είναι κάπως απομονωμένος, ωστόσο η σχετικά ικανοποιητική γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή και ποικιλία προϊόντων συνέβαλε ώστε ο πληθυσμός να σημειώσει μια σταθερή αύξηση μέχρι το 1960. Όμως αργότερα, παρά το γεγονός ότι στον πληθυσμό της Πάνω Αρχιμανδρίτας προστέθηκε κι εκείνος της Κάτω Αρχιμανδρίτας, παρατηρείται μια μείωση που συνεχίζεται με καλπάζοντα ρυθμό μέχρι σήμερα. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

Ο οικισμός είναι γραμμικού τύπου, ένα σχήμα που επέβαλαν τόσο ο κύριος δρόμος που διασχίζει το χωριό όσο κι ένα σχετικά μεγάλο ρυάκι. Παρά το γεγονός ότι ο πληθυσμός του χωριού είναι σχετικά μικρός, τα δε σπίτια μόνο μερικές δεκάδες, ωστόσο η απόσταση του νοτιότερου σπιτιού από το βορειότερο είναι κάπου 750 μ.

Από συγκοινωνιακής απόψεως η Πάνω Αρχιμανδρίτα βρίσκεται πάνω στον κύριο δρόμο που συνδέει τα Κούκλια στα νοτιοδυτικά με τη Δορά και τη Μαλλιά (επαρχία Λεμεσού) στα βορειοανατολικά. Στο μεγαλύτερό του μέρος ο δρόμος αυτός ακολουθεί την κορυφογραμμή (που είναι ταυτόχρονα και ο υδροκρίτης) μεταξύ Χαποταμιού και Διαρίζου.

Η Αρχιμανδρίτα περιλαμβάνεται στον κατάλογο των λουζινιανο - βενετικών βασιλικών κτημάτων του ντε Μας Λατρί (de Mas Latrie, III, σ. 507), ο οποίος χρησιμοποιεί την ονομασία Archimandritta. Σύμφωνα με τον Σίμο Μενάρδο το χωριό πήρε το όνομά του από κάποιο αρχιμανδρίτη που «ὑπῆρξεν ὁ πρῶτος οἰκιστής τῆς Ἀρτζιμαντρίτας. Ἐκ τῆς φράσεως «πάω στον Ἀρχιμανδρίτην», μετά τόν θάνατον αὐτοῦ ἐλέχθη «πάω στην Ἀρκιμαντρίταν».

Ο Γκάννις αναφέρεται στην εκκλησία του Αγίου Θεοδοσίου, άγνωστης χρονολογίας που περιέχει μια εικόνα του Χριστού ελαφρώς διορθωμένη που φέρει ημερομηνία 1568. Μνημονεύει επίσης το ξωκλήσι των Αγίων Πατέρων, που είναι λαξευτό ασκητήριο, αρχικά ρωμαϊκός τάφος. Το θεωρεί ως ένα από τα πιο παράξενα μνημεία της Κύπρου. Το ξωκλήσι είναι αφιερωμένο στους 318 αγίους πατέρες, που σύμφωνα με την παράδοση έφθασαν από τη Συρία, αποβιβάστηκαν κοντά στο Πισσούρι και οδηγούμενοι από κάποιο αρχιμανδρίτη έφθασαν στο χωριό, όπου τελικά σκοτώθηκαν από ειδωλολάτρες.

Αρχιμανδρίτα Κάτω. Χωριό της επαρχίας Πάφου, που μετακινήθηκε πρόσφατα, κοντά στα διοικητικά όρια Πάφου-Λεμεσού, 264 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Απέχει περί τα 2 χμ. από την Πάνω Αρχιμανδρίτα που βρίσκεται στα βόρεια.

Το κύριο γεωμορφολογικό χαρακτηριστικό του χωριού είναι οι εντυπωσιακοί μαίανδροι του Χαποταμιού και το πεδίο πλημμυρών του ποταμού με ένα εύρος μεταξύ 100 και 150 μέτρων. Τα βασικά πετρώματα του χωριού είναι οι κρητίδες, οι μάργες και οι μαργαϊκές κρητίδες. Πάνω στα ασβεστούχα εδάφη υπήρχαν οι ίδιες καλλιέργειες όπως και στην Πάνω Αρχιμανδρίτα, κυρίως, τ' αμπέλια, τα νομευτικά φυτά, τα λαχανικά, τα σιτηρά, τα φρουτόδεντρα, οι χαρουπιές και οι ελιές.

Τα πολύ λίγα, ερειπωμένα τώρα, σπίτια του χωριού βρίσκονται κατά μήκος του κύριου δρόμου. Το χωριό γνώρισε τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή αύξηση το 1901 (85 κάτοικοι). Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

Η εκκλησία του χωριού είναι αφιερωμένη στην Παναγία.

Με απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου (αρ. 2262 της 4.10.1962) εγκρίθηκε η μετακίνηση της Κάτω Αρχιμανδρίτας στην Πάνω Αρχιμανδρίτα. Πριν από τη μετακίνηση υπήρχαν μόνο 12 οικογενειάρχες στο χωριό, που και οι ίδιοι, λόγω πολλών προβλημάτων, ζήτησαν τη μετακίνησή τους στο γειτονικό χωριό. Τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετώπιζαν ήταν: (α) η έλλειψη κατάλληλου δρόμου που να συνδέει την Κάτω Αρχιμανδρίτα με την Πάνω Αρχιμανδρίτα και απ' εκεί με την πόλη της Πάφου, (β) η υδατοπρομήθεια, (γ) το σχολείο και (δ) η απομόνωση. Για τη μετακίνηση του χωριού η κυβέρνηση πρόσφερε δωρεάν τα οικόπεδα καθώς και χρηματική επιχορήγηση για την οικοδόμηση των σπιτιών. Από το 1962 και μετέπειτα οι απογραφές για στοιχεία πληθυσμού και παραγωγής αναφέρονται στα δυο χωριά μαζί.

Δεν είναι βέβαιο εάν το μεσαιωνικό φέουδο Archimandritta ήταν η Κάτω ή η Πάνω Αρχιμανδρίτα. Βέβαιο είναι πως υπήρχε από τα Μεσαιωνικά χρόνια ένας οικισμός, που αργότερα διαχωρίστηκε σε Κάτω και σε Πάνω.