Ξηροπόταμος μοναστήρι
Το μοναστήρι του Ξηροποτάμου, αφιερωμένο στον άγιο Γεώργιο, βρίσκεται κοντά στο χωριό Πεντάγυια, στο κατεχόμενο τμήμα της Κύπρου. Δεν είναι γνωστό πότε ιδρύθηκε. Σύμφωνα προς παλαιά παράδοση, που απαντάται καταγραμμένη και σε δύο χειρόγραφα του 17ου και 18ου αιώνα, τούτο είχε δωρηθεί από κάποιον Βυζαντινό «δούκα Γεώργιον» στο μοναστήρι της Παναγίας του Κύκκου λίγο μετά την ίδρυσή του, δηλαδή κατά τα τέλη του 11ου αιώνα. Δύο είναι συνεπώς τα ενδεχόμενα: Είτε ο Ξηροπόταμος ήταν μοναστήρι αρχαιότερο του Κύκκου στου οποίου την κατοχή περιήλθε, είτε, το πιθανότερο, ο αναφερόμενος Βυζαντινός αξιωματούχος προικοδότησε το μοναστήρι του Κύκκου προσφέροντάς του κτηματική περιουσία στην περιοχή. Στη δεύτερη αυτή περίπτωση, το μοναστήρι του Κύκκου, αξιοποιώντας τη δωρεά, αναβάθμισε την περιοχή σε μετόχι, κτίζοντας εκεί ναό και άλλα υποστατικά.
Πάντως στις υπάρχουσες γραπτές πηγές ο Ξηροπόταμος αναφέρεται πάντοτε ως μετόχι του μοναστηριού του Κύκκου και όχι ως ανεξάρτητο μοναστήρι. Υπάρχει ακόμη και η άποψη ότι ο Ξηροπόταμος αντικατέστησε αρχαιότερο μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου που βρισκόταν στην περιοχή.
Ο Αθανάσιος Σακελλάριος γράφει ότι κατά το β΄ μισό του 19ου αιώνα ο Ξηροπόταμος ήταν το καλύτερο από όλα τα μετόχια του Κύκκου: ...Μίαν δέ ὣραν πρός ἀνατολάς τῶν Σόλων κεῖται τό Ξηροπόταμον, τό καλλίτερον μετόχιον τῆς μονῆς Κύκκου, ἒχον πολλούς εὐφόρους ἀγρούς. Ὁ δέ παρά τῶ μετοχίῳ ρέων ποταμός καλεῖται ποταμός τῆς Ἐλαίας ἢ Ξηροπόταμον, ἐξ’ οὗ καί τό μετόχιον ἒλαβε τό ὂνομα....
Ο ναός του μοναστηριού, που αντικατέστησε προφανώς αρχαιότερο, είναι αφιερωμένος στους αγίους Σέργιον και Βάκχον και για μεγάλο διάστημα (έως και τα μέσα του 20ού αιώνα) λειτουργούσε και ως ενοριακή εκκλησία της Πεντάγυιας. Είναι μικρός λιθόκτιστος ναός με ξύλινη στέγη και κεραμίδια. Τα μοναστηριακά κτίρια ολόγυρα, σε σχήμα Π, είναι διώροφα, πετρόκτιστα στο ισόγειο και πλινθόκτιστα στον όροφο και με κεραμιδένια στέγη.
Περιελάμβαναν κελιά μοναχών, ξενώνες, σταύλους, αποθήκες και ένα ελιόμυλο. Ο χώρος ανακαινίστηκε και εξωραΐστηκε ιδίως κατά τη δεκαετία 1908–1918, όταν την επιστασία είχε ο μοναχός Άνθιμος. Νεότερες ανακαινίσεις έγιναν και αργότερα, ενώ από το 1974, λόγω της τουρκικής εισβολής και κατοχής, ερημώθηκε.
Το μετόχι ήταν κάτοχος σημαντικής κτηματικής περιουσίας στη γύρω περιοχή. Μεγάλο μέρος της εκμισθώθηκε το 1956 σε εταιρεία. Στο μετόχι υπηρετούσαν μοναχοί που στέλνονταν από το μοναστήρι του Κύκκου για φροντίδα και εργασία στους αγρούς. Ο αριθμός τους αυξομειωνόταν αναλόγως των αναγκών.
Τον Ξηροπόταμο αναφέρει απλώς, χωρίς να δίνει πληροφορίες, η επισκέπτρια Άννυ Μπράσσεϋ που πέρασε από εκεί το 1878 μαζί με τη συνοδεία της, αλλά και με τον σερ Γκάρνετ Γούλσλεϋ, τον πρώτο Άγγλο ύπατο αρμοστή. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1892, επεσκέφθη τον Ξηροπόταμο ο Γάλλος επισκέπτης Εμίλ Ντεσιάμπς, που γράφει ότι είχε βρει τον «ηγούμενο»«μαυρισμένο από τον ήλιο, ιδρωμένο και σκονισμένο», προφανώς λόγω εργασίας στα κτήματα. Ο επισκέπτης αναφέρει ότι το μετόχι ήταν κάτοχος 3.000 σκαλών γης που καλλιεργούνταν με φροντίδα του «ηγουμένου» και άλλων τριών μοναχών. Με τον όρο «ηγούμενος» ο επισκέπτης πρέπει να εννοούσε τον επικεφαλής του κλιμακίου των Κυκκωτών μοναχών που υπηρετούσαν τότε στον Ξηροπόταμο.
Η διερεύνηση του χώρου είναι απαγορευμένη, αφού εκεί βρίσκεται στρατόπεδο των τουρκικών κατοχικών δυνάμεων. Πάντως πρόχειρη εξέταση δείχνει ότι το μόνο που απομένει πλέον από το όλο μοναστηριακό συγκρότημα είναι η εκκλησία, μονόκλιτη και καμαροσκέπαστη. Η εκκλησία φαίνεται να είναι σχετικά νεότερο οικοδόμημα, ίσως κτίσμα του 19ου αιώνα, αλλά ίσως να δίνει αυτή την εντύπωση ύστερα από κάποια ανακαίνιση. Η εκκλησία έχει διαστάσεις περίπου 9Χ4 μέτρα, χωρίς τη μικρή αψίδα στα ανατολικά.
Κατά τον R. Gunnis, 1936, το μοναστήρι ήταν τότε αρκετά μεγάλο, περιέργως δε αναφέρει ότι η εκκλησία του ήταν αφιερωμένη στους αγίους Κοσμά και Δαμιανό, κτίσμα του 18ου αιώνα. Εκκλησία αφιερωμένη στον άγιο Γεώργιο, γράφει, βρισκόταν 1.5 μίλι από την Πεντάγυια, στο μέσον περιοχής όπου υπήρχαν αρχαίοι τάφοι των Ρωμαϊκών χρόνων.
Ενωρίτερα, κατά τις αρχές του 20ού αιώνα, προγενέστερος μελετητής, ο George Jeffery, σημείωνε ότι επρόκειτο για μεγάλο πλινθαρένιο οικοδόμημα με μικρό ναό όχι πολύ παλαιό. Αρχιτεκτονικά μέλη από την αρχαία πόλη των Σόλων είχαν χρησιμοποιηθεί, γράφει, στο οικοδόμημα ενώ άλλα βρίσκονταν σκόρπια στην περιοχή στην οποία θεωρεί ότι είχε ακμάσει κάποιος αρχαίος οικισμός. Ο ίδιος μελετητής γράφει ότι είχε δει και ερείπια παλαιοτέρων και σημαντικών μοναστηριακών οικοδομημάτων.
Ένα και πλέον αιώνα ενωρίτερα, το 1815, είχε φιλοξενηθεί στο μοναστήρι ο επισκέπτης Γουίλλιαμ Τέρνερ. Το μοναστήρι, σημειώνει, ήταν τότε «πολύ μεγάλο αλλά αποτελούμενο από άθλια χαμηλά κτίρια από λάσπη, σε τετράπλευρο σχήμα». Ο ναός του μοναστηριού, αναφέρει, ήταν αφιερωμένος στους αγίους Σέργιον και Βάκχον και φαινόταν να ήταν βυζαντινός. Ο επισκέπτης σημειώνει ότι είχε δει και εντοιχισμένη επιγραφή στην ελληνική, που ήταν της περιόδου της Βενετοκρατίας. Το μοναστήρι είχε τότε, γράφει ο Τέρνερ, 20–25 μοναχούς. Είναι όμως πολύ πιθανό ο επισκέπτης αυτός να μη αναφερόταν στο μοναστήρι του Ξηροποτάμου, όπως θεώρησε ο Jeffery, αλλά σ’ εκείνο του Πάρατζ΄η ή Μπάρατζ΄η που βρισκόταν στην ίδια περιοχή αλλά βορειότερα.
Το μοναστήρι του Ξηροποτάμου, όπως και εκείνο του Αρχαγγέλου κοντά στη Λευκωσία, είχαν ενοικιαστεί το 1958 από το μοναστήρι του Κύκκου, και για μεγάλη χρονική περίοδο, στον επιχειρηματία Κ. Μαγγλή, υπό τον όρο ότι αυτός θα δημιουργούσε στις εκτάσεις τους φυτείες με οπωροφόρα δέντρα, θα έκανε διατρήσεις και μεταφορές νερού κλπ., και ότι αργότερα και τα δύο μετόχια θα επανέρχονταν στη διοίκηση της μονής του Κύκκου.
Ο τουρκικός στρατός κατοχής μετέτρεψε την όλη έκταση του μοναστηριού σε στρατόπεδο. Σώζεται, ωστόσο, ο ναός του μοναστηριού, που χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη στρατιωτικού υλικού.