Ποταμιά
Ποταμιά- Potamia. Χωριό της επαρχίας Λευκωσίας, στην πεδιάδα της Μεσαορίας, περί τα 22 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της πρωτεύουσας. Με την αποκοπή του δρόμου Λευκωσίας-Πυροΐου, σαν αποτέλεσμα της τουρκικής εισβολής του 1974, η οδική σύνδεση της Ποταμιάς με τη Λευκωσία γίνεται μέσω του χωριού Δάλι. Μέσω του δρόμου αυτού η Ποταμιά απέχει από τη Λευκωσία περί τα 25 χιλιόμετρα.
Το χωριό είναι κτισμένο σε μέσο υψόμετρο 205 μέτρων και το ανάγλυφο στην περιοχή του έχει μια κλίση από τα νοτιοδυτικά στα βορειοανατολικά. Το υψόμετρο κυμαίνεται μεταξύ 150 και 230 μέτρων. Εξάλλου κατά μήκος των δυτικών του συνόρων ρέει ο ποταμός Γιαλιάς.
Από γεωλογικής απόψεως, στη διοικητική έκταση του χωριού κυριαρχούν οι αποθέσεις του σχηματισμού Λευκωσίας (ασβεστολιθικοί ψαμμίτες, κροκάλες και ψαμμιτικές μάργες), το Σύναγμα (άμμοι και χαλίκια της Πλειστόκαινης περιόδου), οι αποθέσεις του σχηματισμού Πάχνας (εναλλασσόμενες στρώσεις κρητίδων, μαργών και ψαμμιτών) και οι πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις της Ολόκαινης γεωλογικής περιόδου. Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν ερυθρογαίες και προσχωσιγενή εδάφη.
Η Ποταμιά δέχεται μια μέση ετήσια βροχόπτωση περί τα 340 χιλιοστόμετρα. Στην περιοχή της καλλιεργούνται τα σιτηρά, τα νομευτικά φυτά, τα εσπεριδοειδή (κυρίως πορτοκαλιές, γκρέιπφρουτ και λεμονιές) και λίγες ελιές.
Η κτηνοτροφία αποτελούσε βασική απασχόληση των κατοίκων του χωριού και πριν από την τουρκική εισβολή του 1974.
Η Ποταμιά συνδέεται οδικά στα βορειοανατολικά με το χωριό Πυρόι (περί τα 6 χμ.), στα βόρεια με το χωριό Άγιος Σωζόμενος (περί τα 3 χμ.), στα νοτιοδυτικά με το χωριό Δάλι (περί τα3,5χμ.) και στα νοτιοανατολικά με το χωριό Λουρουτζίνα (περί τα 4,5 χμ.).
Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:
| Χρονολογία | Κάτοικοι |
|---|---|
| 1881 | 184 |
| 1891 | 220 |
| 1901 | 257 |
| 1911 | 280 |
| 1921 | 304 |
| 1931 | 346 (165 Ελληνοκύπριοι και 181 Τουρκοκύπριοι) |
| 1946 | 433 (220 Ελληνοκύπριοι και 213 Τουρκοκύπριοι) |
| 1960 | 540 (220 Ελληνοκύπριοι, 319 Τουρκοκύπριοι και ένας Αρμένιος) |
| 1973 | 472 (314 Ελληνοκύπριοι και 158 Τουρκοκύπριοι) |
| 1976 | 540 |
| 1982 | 465 |
| 1992 | 402 |
| 2001 | 415 |
| 2011 | 505 |
| 2021 | 582 |
Μετά το 1964, εξαιτίας των διακοινοτικών ταραχών οι οποίες ακολούθησαν την τουρκοκυπριακή ανταρσία, αρκετοί Τουρκοκύπριοι κάτοικοι της Ποταμιάς εγκατέλειψαν το χωριό τους και μετακινήθηκαν στο γειτονικό μεγάλο τουρκοκυπριακό χωριό Λουρουτζίνα, στο πλαίσιο οδηγιών της Άγκυρας για δημιουργία στην Κύπρο ισχυρών τουρκοκυπριακών θυλάκων. Μετά την τουρκική εισβολή του 1974 οι Τουρκοκύπριοι που είχαν παραμείνει στην Ποταμιά εξαναγκάστηκαν από την ηγεσία τους να εγκαταλείψουν κι αυτοί το χωριό τους και να μεταφερθούν, μαζί με όλους τους άλλους Τουρκοκυπρίους των ελεύθερων περιοχών, για εγκατάσταση στις κατεχόμενες περιοχές. Η μεταφορά τους έγινε το 1975. Με την επιδιόρθωση των τουρκοκυπριακών σπιτιών του χωριού, εγκαταστάθηκαν στην Ποταμιά Ελληνοκύπριοι εκτοπισμένοι.
Ιστορικά στοιχεια
Η ονομασία του χωριού υποδηλώνει τοποθεσία παρά τον ποταμό, κοίτη ποταμού (ποταμιά ή και ποταμωσ΄ιά). Και πράγματι, η Ποταμιά ευρίσκεται κτισμένη σε εύφορη κοιλάδα και δίπλα από τον οικισμό περνά ο ποταμός Γιαλιάς, ο δεύτερος μεγάλος ποταμός της Κύπρου. Οι Τούρκοι κάτοικοι του χωριού το ονόμαζαν Botamya αλλά και Derely που μπορεί να μεταφρασθεί ως παρά τον ποταμό.
Το χωριό όχι μόνο υφίστατο με την ίδια ακριβώς ονομασία κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια, αλλά ήταν και πολύ γνωστό ως βασιλικό κτήμα. Σε παλαιούς χάρτες ευρίσκεται σημειωμένο ως Potamia αλλά και Petamo. Ο ντε Μας Λατρί το αναφέρει ως La Potamie και το περιλαμβάνει μεταξύ των βασιλικών κτημάτων.
Προφανώς το χωριό υφίστατο από τα Βυζαντινά χρόνια. Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας περιήλθε στην κατοχή της βασιλικής οικογένειας των Λουζινιανών της Κύπρου. Ιδιαίτερα αξιοποιήθηκε από τον βασιλιά Πέτρο Β΄ (1369-1382) που έκτισε εκεί ένα εξοχικό παλάτι, όπως γράφει ο μεσαιωνικός χρονογράφος Λεόντιος Μαχαιράς:
... Καί ἔκτισεν ὁ αὐτός ρέ Πιέρ... καί τήν Ποταμιάν... (Χρονικόν, παρ. 597).
Και πιο κάτω (παρ. 620), συμπληρώνει:
... Ὁ ποῖος [Πέτρος Β΄] ἀνάστησεν ἕναν ὄμορφον περιβόλιν καί ἕναν ὄμορφον ἀπλίκιν [= κατάλυμα, παλάτι] εἰς τήν Ποταμιάν, καί ἐκκλησίαν ἔμορφην στρονγκύλην...
Η βασιλική αυτή έπαυλη της Ποταμιάς, προσθέτει ο Μαχαιράς, ἄρεσεν πολλά και τοῦ ρέ Τζάκ, δηλαδή του βασιλιά Ιακώβου Α΄ (1382-1398), διαδόχου του Πέτρου Β΄. Συνεπώς κι ο Ιάκωβος θα πρέπει, τακτικά, να κατέφευγε για ανάπαυση στην έπαυλη της Ποταμιάς.
Το παλάτι που είχε κτιστεί από τον Πέτρο Β΄ πιστεύεται ότι βρισκόταν στο βορειοδυτικό άκρο του χωριού, σε περιοχή που αργότερα απετέλεσε τσιφλίκι, στη δεξιά όχθη του ποταμού Γιαλιά. Εκεί σώζονται σήμερα ελάχιστα ερείπια που περιλαμβάνουν τμήματα τοίχων από πελεκητή πέτρα και μεγάλη αίθουσα με αψιδωτή οροφή και ίχνη ζωγραφικής διακόσμησης. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, κι αργότερα, προσετέθησαν νέα κτίσματα και υποστατικά που άλλαξαν εντελώς την όψη της περιοχής. Πιστεύεται ότι η όμορφη και στρογγυλή εκκλησία που αναφέρει ο Μαχαιράς ήταν αφιερωμένη στην αγία Αικατερίνη. Στην ίδια περιοχή υπάρχουν λίγα ερείπια μικρού ναού αφιερωμένου στον άγιο Νικόλαο. Ο G. Jeffery (... Historic Monuments of Cyprus, 1918, p. 204), σημειώνει ίχνη οικοδομημάτων γύρω από πλατεία ή αυλή τετραγωνική, με πλευρά 75 πόδια.
Αρκετοί ερευνητές γράφουν ότι στην έπαυλη της Ποταμιάς είχε κτίσει κι ο βασιλιάς Ιάκωβος Α΄ διάφορα κτίρια, βασιζόμενοι στον Λεόντιο Μαχαιρά. Όμως όταν ο Μαχαιράς γράφει: ὁ ποῖος ἀνάστησεν... κλπ., προσθέτει (Dawkins, § 620, υποσημ. 1) ὁ Περότ. Δηλαδή ο Πέτρος Β΄, κι όχι ο Ιάκωβος Α΄, ο οποίος παρουσιάζεται απλώς από τον χρονογράφο ως εκείνος που η Ποταμιά του ἄρεσεν πολλά.
Ο Μαχαιράς αναφέρει πιο κάτω ότι στην Ποταμιά είχε καταλύσει κι ο βασιλιάς της Κύπρου Ιανός (1398-1432) τον Ιούνιο του 1426, συγκεντρώνοντας εκεί τις στρατιωτικές του δυνάμεις, προκειμένου να βαδίσει κατά των Σαρακηνών (Μαμελούκων της Αιγύπτου) που είχαν εισβάλει στην Κύπρο.
Βλέπε λήμμα: Ιανός
Μετά τη μεγάλη μάχη της Χοιροκοιτίας (1426) στην οποία ο Ιανός ηττήθηκε και συνελήφθη αιχμάλωτος, οι Μαμελούκοι βάδισαν πλέον κατά της πρωτεύουσας Λευκωσίας. Καθ’ οδόν, ὡς γοιόν ἔρκουνταν ἀπό τήν Ποταμίαν ἐκάψαν τό ἀπλίκιν τῆς Ποταμίας καί ὅλον τό χωργιόν...
Βλέπε λήμμα: Μάχη Χοιροκοιτίας
Συνεπώς το χωριό, καθώς και το τόσο όμορφο βασιλικό παλάτι, κάηκαν και λεηλατήθηκαν από τους Μαμελούκους το 1426. Αλλά έχουμε, αργότερα, τη μαρτυρία του Estienne de Lusignan ότι το οχυρωμένο παλάτι της Ποταμιάς γκρεμίστηκε και καταστράφηκε από τους Βενετούς, όταν αναμενόταν η τουρκική επίθεση κατά της Κύπρου που συνέβη το 1570. Οι Βενετοί κατέστρεψαν, πράγματι, πολλά κάστρα που δεν μπορούσαν να τα επανδρώσουν ικανοποιητικά, για να μη πέσουν στα χέρια των Τούρκων. Εάν πράγματι μεταξύ αυτών ήταν και το παλάτι-κάστρο της Ποταμιάς, όπως γράφει ο de Lusignan, θα πρέπει αυτό να είχε ξανακτιστεί από τους Λουζινιανούς μετά την καταστροφή του το 1426, και ξαναχρησιμοποιηθεί. Σύμφωνα, εξάλλου, και προς την παράδοση, το βασιλικό παλάτι της Ποταμιάς συνήθιζε να χρησιμοποιεί συχνά και η τελευταία βασίλισσα της Κύπρου Αικατερίνη Κορνάρο (1474-1489).
Την Ποταμιά αναφέρει επανειλημμένα και ο ιστορικός του 16ου αιώνα Φλώριος Βουστρώνιος, γράφοντας την ονομασία ακριβώς Potamia. Ο Φλώριος σημειώνει ότι στην Ποταμιά είχε ασκητεύσει ο άγιος Σωζόμενος. Αναφέρει επίσης την ύπαρξη εκεί ενός βασιλικού εξοχικού ενδιαιτήματος το οποίο είχε κτίσει ο βασιλιάς Ιάκωβος Α΄ (1383–1392). Και ακόμη αναφέρει την καταστροφή και του βασιλικού εξοχικού ανακτόρου και του χωριού από τους Μαμελούκους τον Ιούλιο του 1426.
Εν πάση περιπτώσει, μετά την κατάκτηση της Κύπρου από τους Τούρκους, τα μεσαιωνικά λαμπρά οικοδομήματα της Ποταμιάς αφέθηκαν να καταστραφούν ολοσχερώς. Μάλιστα, σύμφωνα προς μαρτυρία του αρχιμανδρίτη Κυπριανού, από τα ερείπια της Ποταμιάς χρησιμοποιήθηκαν πέτρες για το κτίσιμο άλλων έργων, συγκεκριμένα δε της εκκλησίας της Φανερωμένης στη Λευκωσία. Ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός (Ἱστορία Χρονολογική..., 1788, σ. 51) γράφει σχετικά:
Ποταμιά χωρίον. Εἶχε καστέλλιον, τό ὁποῖον οἰκοδομήθη ἀπό τόν βασιλέα Γιάκουμον πρῶτον, ἒτει 1390. Περισσότερον νά τό ὀνομάσῃ τινάς παλάτιον, ἤ πύργον δυνατώτατον εἰς σχῆμα καστελλίου, παρά καστέλλιον. Ἦτον εἰς τόπον πλούσιον ἀπό νερά καί περιβόλια. Τό χωρίoν ἦτον πολυάνθρωπον, εὐτύχει ἀπό βαμπάκια καί σιτηρά. Εὑρίσκετο ἀνάμεσα Ἀλικαῖς [= Λάρνακα] καί Λευκωσίας. Τοῦτο εἶναι τό καστέλλιον, τοῦ ὁποίου τάς πέτρας ἐπί τοῦ κυρίου [αρχιεπισκόπου Κύπρου] Παϊσίου ἔφερον διά ἀνακαινισμόν τῆς ἱεράς ἐκκλησίας τῆς Φανερωμένης εἰς Λευκοσίαν, ἒτει 1765...
Βλέπε λήμμα: Εκκλησία Φανερωμένης
Ο Λεόντιος Μαχαιράς συσχετίζει επίσης την Ποταμιά με τον άγιο Σωζόμενο γράφοντας (Χρονικόν, παρ. 32 και 77) ότι ο «Αλαμάνος» αυτός άγιος είχε ασκητεύσει στην περιοχή του χωριού. Σχετικό είναι και το γεγονός ότι το διπλανό προς την Ποταμιά χωριό ονομάζεται Άγιος Σωζόμενος.
Μετά την κατάκτηση της Κύπρου από τους Τούρκους (1570-71) η Ποταμιά —ως πρώην βασιλικό κτήμα — κατασχέθηκε. Έτσι εγκαταστάθηκαν στο χωριό και οι πρώτοι Τούρκοι. Αναφέρεται μάλιστα ότι ολόκληρη η περιοχή του χωριού είχε παραχωρηθεί από τον Λαλά Μουσταφά, αρχηγό των τουρκικών στρατευμάτων, σε ένα ανώτερο αξιωματικό του που πήρε και τον τίτλο του μπέη. Η τοπική παράδοση αναφέρει ότι η Ποταμιά είχε καταστραφεί και κατά τη διάρκεια της προελάσεως των Τούρκων το 1570, κι ότι μόνο ένα εκκλησάκι, αφιερωμένο στην αγία Μαρίνα, είχε απομείνει όρθιο. Αλλά κι αυτό γκρεμίστηκε, λίγο αργότερα, όταν ένας Τούρκος δοκίμασε να το συλήσει.
Η σημερινή εκκλησία του χωριού είναι αφιερωμένη στον Τίμιο Σταυρό. Υπάρχουν επίσης ερείπια παλαιάς εκκλησίας αφιερωμένης στον άγιο Γεώργιο.
Ανασκαφές
Η Ποταμιά ευρίσκεται πολύ κοντά στον χώρο όπου υφίστατο κατά την Αρχαιότητα η αρχαία πόλη-βασίλειο του Ιδαλίου. Προφανώς η περιοχή της Ποταμιάς ανήκε στο βασίλειο αυτό. Η περιοχή ήταν κατοικημένη κατά την Αρχαιότητα και στην Ποταμιά υπάρχουν αρχαιολογικοί χώροι που σχετίζονται άμεσα με τον αρχαιολογικό χώρο του αρχαίου Ιδαλίου. Στην περιοχή «Έλληνες» της Ποταμιάς έγιναν μικρής κλίμακος ανασκαφές από τον Π. Δίκαιο το 1933, που έφεραν στο φως αρχαίο ιερό και πολλά κινητά ευρήματα, μεταξύ των οποίων μια στεφανωμένη κεφαλή του θεού Απόλλωνος, ευρισκόμενη σήμερα στο Κυπριακό Μουσείο, και πολλά άλλα αγαλματίδια. Πιθανώς το ιερό ήταν αφιερωμένο στον Απόλλωνα, κι ήταν του 6ου-5ου π.Χ. αιώνα. Στην ίδια περιοχή υπάρχουν και κατάλοιπα οικισμού των Προϊστορικών χρόνων. Κατάλογο των ανευρεθέντων αντικειμένων κατά τις ανασκαφές του 1933 και άλλες πληροφορίες, βλέπε στο άρθρο ‘Material from a sanctuary at Potamia’ στο RDAC, 1979, pp. 289-315.
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια
Φώτο Γκάλερι
