Πέντε Λιθάρια, Λεμεσός
Το μοναστήρι «Πέντε Λιθάρια» αναφέρεται ότι ευρισκόταν στην επαρχία Λεμεσού, κοντά στο χωριό Όμοδος, σε τοποθεσία στην οποία υπήρξε και ένας μικρός οικισμός που επίσης ονομαζόταν Πέντε Λιθάρια.
Το μοναστήρι αυτό αναφέρεται από τον αρχιμανδρίτη Κυπριανό («Ιστορία Χρονολογική...», Βενετία, 1788, σ. 393), στου οποίου τους καταλόγους των κυπριακών μοναστηριών, τα Πέντε Λιθάρια περιλαμβάνονται στα μοναστήρια που ανήκαν στην εκκλησιαστική περιφέρεια της μητρόπολης Πάφου.
Εφόσον ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός περιλαμβάνει στους σχετικούς καταλόγους του, όπως γράφει, «μοναστήρια ὁπού σώζονται τήν σήμερον καλόγερων Ὀρθοδόξων εἰς τήν Νῆσον...», θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι το μοναστήρι των Πέντε Λιθαριών εξακολουθούσε να υφίσταται και να λειτουργεί κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα.
Σύμφωνα προς πληροφορίες που διέσωσε ο Ν.Γ. Κυριαζής («Τά Μοναστήρια ἐν Κύπρῳ», 1950, σ. 135), το μοναστήρι των Πέντε Λιθαριών ήταν αφιερωμένο στον άγιο Φίλιππο. Σ’ αυτό υπήρχε, ως ιερό κειμήλιο, η κάρα του αγίου Φιλίππου, η οποία «φυλάττεται σήμερον, ὡς ἱερόν λείψανον, εἰς τόν ναόν τοῦ Σταυροῦ τοῦ Ὀμόδου...». Ο ίδιος μελετητής σημειώνει ότι τότε (περί το 1950) ήσαν ακόμη ορατά τα ερείπια του μοναστηριού «εἰς τήν ὑπέρ τήν Βάσαν κοιλάδαν, κατά μέσον τῆς ἀπό Ὂμοδος εἰς Ἃγιον Νικόλαον ὁδοῦ».
Πράγματι, στο μέσον περίπου του δρόμου Ομόδους-Αγίου Νικολάου, προς τα ανατολικά της κορυφής «Κρεμμός του Λαόνα» (ύψους 1.092 μέτρων), υπάρχει εξωκκλήσι σήμερα, αφιερωμένο στον απόστολο Φίλιππο. Ωστόσο τα μοναστηριακά κτίρια που περιέβαλλαν τον ναό, δεν υπάρχουν σήμερα. Πολύ ελάχιστα ίχνη τους διακρίνονται πλέον στην τοποθεσία εκείνη.
Η ιστορία του μοναστηριού είναι άγνωστη. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για την ίδρυσή του εκτός από όσα λέγει ο Ρώσος μοναχός Βασίλειος Μπάρσκυ (δες πιο κάτω), ούτε και για την πορεία του μοναστηριού μέσα στον χρόνο. Το μοναστήρι, πάντως, δεν φαίνεται να υπήρξε ποτέ σημαντικό και μεγάλο.
Ο ναός του μοναστηριού, που σώζεται, είναι μονόκλιτος και καμαροσκέπαστος και έχει εσωτερικές διαστάσεις 13,70 Χ 4,57 μέτρων. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς κτίστηκε, αναφέρεται όμως ότι το 1773 είχε επισκευαστεί από τον τότε επίσκοπο Πάφου Πανάρετον Α΄ τον άγιο (1767- 1790). Μία δεύτερη επισκευή του ναού είχε γίνει το 1851.
Άγνωστο είναι και το πώς το μικρό αυτό μοναστήρι απέκτησε ένα τόσο ανεκτίμητο κειμήλιο όπως η κάρα του αγίου Φιλίππου που αργότερα, για περισσότερη ασφάλεια, μεταφέρθηκε σε αργυρεπίχρυση θήκη στον ναό (πρώην μοναστήρι) του Τιμίου Σταυρού στο Όμοδος. Επίσης, ένας πολύτιμος Σταυρός, επαργυρωμένος, που συγκαταλέγεται και αυτός μεταξύ των κειμηλίων του ναού του Τιμίου Σταυρού Ομόδους, λέγεται ότι βρέθηκε στα Πέντε Λιθάρια (ή μεταφέρθηκε από εκεί).
Λίγες πληροφορίες για το μοναστήρι των Πέντε Λιθαριών μας δίνει ο Ρώσος μοναχός και προσκυνητής Βασίλειος Μπάρσκυ, που το επισκέφθηκε το 1735:
«...Συνέχισα [την πορεία μου] ακολουθώντας τις κορυφές βουνών και έφθασα, ύστερα από πεζοπορία μιας ώρας, σε ένα μοναστήρι ονομαζόμενο «Πέντε Λιθάρια». Αυτή η ονομασία προέρχεται από το γεγονός ότι σε ένα οροπέδιο, μετά τις κορυφές των βουνών, βρέθηκαν κοντά στον δρόμο κατά τις αρχαίες εποχές έξι ή επτά λιθάρια, από τα οποία πέντε είναι διπλάσια σε μέγεθος από μυλόπετρες· έτσι η τοποθεσία ονομάστηκε «Πέντε Λιθάρια» και αργότερα πήρε την ίδια ονομασία και το μοναστήρι. Είναι μυστήριο και άγνωστο πώς, πότε και από ποιόν εκείνα τα λιθάρια ρίφθηκαν στο έδαφος, από όπου τώρα κανένας δεν μπορεί να τα μετακινήσει. Το μοναστήρι ευρίσκεται στα βουνά, σε μια επίπεδη κοιλάδα, κοντά σε μια μικρή πηγή, με φρουτόδεντρα, τρεχούμενο νερό και πηγάδια, έχει δε μια μικρή εκκλησία και κελλιά, όλα καλυμμένα με κεραμίδια. Αυτό το μοναστήρι είναι μικρό και στενό, κτισμένο πρόσφατα, κατά την Τουρκοκρατία. Είναι μετόχιο, εξαρτώμενο από ένα άλλο περίφημο μοναστήρι, με την ονομασία Τροοδίτισσα... (δες Α. Παυλίδης, «Η Κύπρος Ανά τους Αιώνες...», τόμος Β', 1994, σ. 702).
Ο Μπάρσκυ αναφέρει και τα λείψανα του αγίου Φιλίππου, σχεδίασε μάλιστα και τη θήκη στην οποία φυλάγεται η κάρα του αγίου. Σημειώνει όμως ότι τα ιερά αυτά λείψανα δεν τα είχε δει στο μοναστήρι των Πέντε Λιθαριών αλλά στον παλαιό ναό του Αγίου Φιλίππου στο κοντινό χωριό Άρσος (ωστόσο ο ναός του Άρσους αντικαταστάθηκε από νεότερη εκκλησία, αυτήν που υπάρχει σήμερα, στο όνομα του αγίου αποστόλου Φιλίππου).
Από τη μαρτυρία του Μπάρσκυ προκύπτει ότι κατά το 1735 τα Πέντε Λιθάρια δεν ήσαν αυτόνομο μοναστήρι αλλά μετόχιον του μοναστηριού της Παναγίας της Τροοδίτισσας. Είναι όμως άγνωστο κατά πόσον τα Πέντε Λιθάρια υπήρξαν αρχικά αυτόνομο μοναστήρι που σε μεταγενέστερο χρόνο αποκτήθηκε από εκείνο της Τροοδίτισσας, ή εάν ήταν εξαρχής μετόχιον εκείνου.