Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Από τον 9ο αι. διαμορφώνεται οριστικά ο συμβολισμός του βυζαντινού ναού και καθορίζεται το εικονογραφικό πρόγραμμα και η διάταξή του στα διάφορα μέρη του ναού. Ο τρούλλος συμβολίζει τον ουρανό, το δάπεδο (όπου βρίσκονται οι πιστοί) τη γη, η αψίδα, οι τοίχοι και θόλοι του ναού τα μεταξύ ουρανού και γης. Ανάλογα λοιπόν με τον συμβολισμό του ναού καθορίζεται και η εικονογραφική διάταξη. Έτσι στον τρούλλο εικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτωρ περιβαλλόμενος από τους αγγέλους, ενώ στο τύμπανο του τρούλλου εικονίζονται οι προφήτες που είχαν εξαγγείλει την έλευση του Μεσσία για τη σωτηρία του κόσμου. Στα σφαιρικά τρίγωνα εικονίζονται οι ευαγγελιστές γιατί με το ευαγγέλιό τους διέδωσαν τον Λόγο σ’ όλη την οικουμένη. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας εικονίζεται η Θεοτόκος, άλλοτε ένθρονη και άλλοτε όρθια δεομένη ή βρεφοκρατούσα, σαν μεσίτρια της σωτηρίας των ανθρώπων. Στον ημικυλινδρικό τοίχο της αψίδας εκτυλίσσεται το μυστήριο της θείας Ευχαριστίας με την Κοινωνία των Αποστόλων και πιο κάτω με τους συλλειτουργούντες ιεράρχες και την παράσταση του Μελισμού (από τον 12ο αιώνα κι ύστερα), δηλαδή τον Χριστό - Αμνό ανακείμενο στο Δισκάριο ή και προβάλλοντα μέσα από το Ποτήριο. Στους θόλους και τους τοίχους εκτυλίσσεται η ευαγγελική ιστορία και εικονίζονται τα πορτραίτα των μαρτύρων και αγίων και οι Αχειροποίητες εικόνες (Άγιο Μανδήλιο, Άγιο Κεραμίδιο). Την εικονογραφική αυτή διάταξη του ναού αναφέρει ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος σε ομιλία του κατά τα εγκαίνια της Νέας Εκκλησίας ή πιο σωστά της εκκλησίας της Παναγίας του Φάρου στην Κωνσταντινούπολη και επαναλαμβάνει αργότερα ο αυτοκράτορας Λέων Στ' ο Σοφός στο Λόγο του αρ. 28 που περιγράφει την εκκλησία της μονής του Καυλέα στην Κωνσταντινούπολη και στο Λόγο του αρ. 34 που περιγράφει κάπως εκτενέστερα την εκκλησία που έκτισε ο πεθερός του Στυλιανός Ζαούτζης μετά το 886 και πριν από το 893. Την εποχή αυτή διαμορφώθηκαν οριστικά οι τρεις Αγιογραφικοί κύκλοι του βυζαντινού ναού: ο Χριστολογικός, ο Θεομητορικός και ο Αγιολογικός.

Ο Χριστολογικός κύκλος αναφέρεται στον Χριστό, σαν δημιουργό, λυτρωτή και κριτή του κόσμου, και περιλαμβάνει όχι μόνο πορτραίτα του Χριστού αλλά και αφηγηματικές σκηνές αυτής της τριπλής ιδιότητάς του. Στον τρούλλο ο Χριστός εικονίζεται άλλοτε ως δημιουργός και λυτρωτής και γι’ αυτό παριστάνεται μειλίχιος, γεμάτος γλυκύτητα και αγαθότητα και άλλοτε σαν αυστηρός και δίκαιος κριτής ή ακόμη και τα δυο. Σαν κριτής αλλά και δημιουργός και λυτρωτής εικονίζεται στον τρούλλο του ναού του Αγίου Νικολάου της Στέγης (14ος αιώνας), του ναού της Παναγίας του Άρακος (1192) και του καθολικού της μονής του Λαμπαδιστή στον Καλοπαναγιώτη (13ος αιώνας). Σαν δημιουργός και λυτρωτής εικονίζεται στον τρούλλο της εκκλησίας των Αγίων Αποστόλων (12ος αιώνας) στο Πέρα Χωριό, στον τρούλλο της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου στα Γέναγρα (15ος αιώνας), της εκκλησίας της Παναγίας Χρυσελεούσας στην Έμπα (15ος αιώνας), της εκκλησίας της Αγγελόκτιστης (14ος αιώνας) στο Κίτι. Στην Κύπρο όμως ο Χριστός Παντοκράτωρ εικονίζεται συνήθως σαν αυστηρός και δίκαιος κριτής όπως μαρτυρούν και οι επιγραφές που τον συνοδεύουν στον τρούλλο της εκκλησίας της Παναγίας στο Τρίκωμο (αρχές 12ου αιώνα:  Ὁ Παντεπόπτης ἐξ ἀπόπτου τοῦ τόπου τούς εἰσιόντας πάντας ἐνθάδε βλέπει ∙ βροτοί πτοεῖσθε τόν κριτήν τῆς δίκης) και της εκκλησίας του Τιμίου Σταυρού στο Πελέντρι (14ος αιώνας:  Ἐγώ κριτής τε καί Θεός πάντων πέλω κλπ). Έτσι παρουσιάζεται και στον τρούλλο της εκκλησίας του Αγίου Θεμωνιανού κοντά στη Λύση (14ος αιώνας), της εκκλησίας του Αντιφωνητή (15ος αιώνας) και της εκκλησίας της Παναγίας της Καθολικής στα Κούκλια (16ος αιώνας), του Αγίου Γεωργίου στη Βάσα Κοιλανίου κ.ά. Γι’ αυτό και περιβάλλεται από μια ζώνη με τον Θρόνο της Ετοιμασίας και την Θεοτόκο και τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο δεομένους και συνοδευόμενους από πλήθος δεομένων αγγέλων. Μ’ αυτή την έννοια αναμφίβολα εικονιζόταν ο Χριστός Παντοκράτωρ και στους τρούλλους των εκκλησιών του Αγίου Δημητριανού στο Δάλι (14ος αιώνας), Αγίας Μαρίνας στα Πυργά (14ος αιώνας), Αγίας Αναστασίας στα Πάνω Πολεμίδια (14ος αιώνας), του Αγίου Μάμα στην Αλαμινό (15ος αιώνας), του Αγίου Ευσταθίου στο Κολόσσι κ.ά. Έτσι η εικονογραφία του τρούλλου των κυπριακών εκκλησιών έχει εσχατολογικό χαρακτήρα και αντικαθιστά, σε κάποιο βαθμό, την παράσταση της Μελλούσης Κρίσεως, που συνήθως εικονίζεται στον νάρθηκα του ναού, όπου υπάρχει (εκκλησίες Αγ. Νικολάου της Στέγης του 12ου αιώνα, Ασίνου του 1332/33, του Λαμπαδιστή, 15ος αιώνας) ή σπανιότερα στο δυτικό τοίχο (Καθολική Κούκλια, 16ος αιώνας) ή το βόρειο τοίχο (Παναγία Κανακαρία, 14ος αιώνας, Αντιφωνητής, 15ος αιώνας). Στις ξυλόστεγες εκκλησίες η Δευτέρα Παρουσία (Μέλλουσα Κρίσις) εικονίζεται συνήθως στην εξωτερική πλευρά είτε του δυτικού τοίχου (Σταυρός Αγιασμάτι) είτε του βόρειου τοίχου (Παναγία του Μουτουλλά, 14οςαιώνας, Άγιος Σωζόμενος Γαλάτας, 1513).

ΑΘ.ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ