Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Σημαντικοί Κύπριοι ζωγράφοι δεν ανευρίσκονται ούτε κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας και της Βενετοκρατίας (1192-1570/71), ούτε κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας (1570/71 -1878) γιατί οι συνθήκες που επικρατούσαν δεν επέτρεπαν την άνθηση της τέχνης αυτής. Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας είχαν ανεγερθεί περίλαμπρα οικοδομήματα και το νησί ευημερούσε, όμως οι ίδιοι οι Κύπριοι ήσαν χείριστης μορφής σκλάβοι που ζούσαν -σ' αντίθεση προς τους κατακτητές τους, ξένους ευγενείς- σε συνθήκες εξαθλιώσεως. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ολόκληρο το νησί είχε περιέλθει σε κατάσταση πλήρους παρακμής, πράγμα που κάθε άλλο παρά υποβοηθούσε την ανάπτυξη των τεχνών.

Η κατάσταση βελτιώθηκε κάπως κατά την αγγλική κατοχή της Κύπρου (1878 κ.ε.) αν και ούτε οι Άγγλοι είχαν επιδείξει οποιοδήποτε ενδιαφέρον για την υποβοήθηση των τεχνών. Όμως η σταδιακή οικονομική και γενικότερη ανέλιξη, αποτέλεσμα της προόδου και των επιτευγμάτων του 20ού αιώνα, επέτρεψε στους Κυπρίους να αρχίσουν να έχουν επαφές με την Ευρώπη και ακόμη να σπουδάζουν μερικοί απ΄ αυτούς στην Ευρώπη. Έτσι, κατά το δεύτερο μισό των 82 χρόνων της αγγλικής κυριαρχίας, μπορούμε να πούμε ότι αρχίζει και η ιστορία της σύγχρονης κυπριακής ζωγραφικής. Και ήδη κατά την περίοδο αυτή εκπροσωπείται με λίγους ζωγράφους, όπως ο Γιάννης Κισσονέργης (1889-1963) και ο Νίκος Νικολαΐδης (1884-1956) ο οποίος ήταν και πεζογράφος και που ασχολήθηκε και με την αγιογραφία.

Η επόμενη γενιά των Κυπρίων ζωγράφων, που εργάστηκαν κατά την τελευταία περίοδο της αγγλικής κατοχής και που αρκετοί συνέχισαν και αργότερα, είναι ακόμη πιο σημαντική και έχει να επιδείξει αξιόλογο έργο εμπνευσμένο κυρίως από τον ίδιο τον κυπριακό χώρο, την κυπριακή ιστορία και το κυπριακό τοπίο με τους ανθρώπους του, στοιχεία που μόλις τώρα αρχίζουν ν' ανακαλύπτονται από ντόπιους καλλιτέχνες και, ουσιαστικά, ν' αποκαλύπτονται. Τα κυριότερα ονόματα της περιόδου αυτής είναι ο Αδαμάντιος Διαμαντής (γενν. 1900), ο Τηλέμαχος Κάνθος (γενν. 1910) που έχει και σημαντικό χαρακτικό έργο, ο Γεώργιος Πολ. Γεωργίου (1901-1972), ο Βίκτωρ Ιωαννίδης (1903 -1984), ο Σολωμός Φραγκουλίδης (1902-1981). Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι κατά τα τελευταία χρόνια της Αγγλοκρατίας εκπροσωπείται επάξια και η αφελής (ναΐβ) ζωγραφική από τον Μιχαήλ Κάσιαλο (1885-1974) ο οποίος άρχισε να ζωγραφίζει ξαφνικά σε μεγάλη ηλικία και παρουσίασε για πρώτη φορά τη δουλειά του σε έκθεση στη Λευκωσία το 1960, την ίδια χρονιά που η Κύπρος κατέστη ανεξάρτητο κράτος. Παράλληλα, την ίδια ακριβώς περίοδο, εμφανίζεται και η μοντέρνα μορφή της τέχνης, που ξεφεύγει από τα παραδοσιακά πλαίσια, επηρεασμένη από τα σύγχρονα της ρεύματα της Ευρώπης, και που εκπροσωπείται κυρίως από τον Χριστόφορο Σάββα (1924-1968).

Οι Κύπριοι καλλιτέχνες που εργάστηκαν και δημιούργησαν πριν από το 1960 είχαν να αντιμετωπίσουν πλήθος δυσκολιών και αντιξοοτήτων. Αναγκαστικά σπουδασμένοι στην Ευρώπη οι περισσότεροι, έφεραν πίσω τις ευρωπαϊκές τους εμπειρίες που όμως έπρεπε να τις προσαρμόσουν στο δικό τους χώρο όπου κυριαρχούσε το (ακούσιο) αντιπνευματικό κλίμα της άγνοιας και της αδιαφορίας, μαζί με την ανώμαλη πολιτική κατάσταση και τις συνθήκες της κατοχής. Ταυτόχρονα όμως ο αγνός και άδολος κόσμος της Κύπρου, που ζούσε και δρούσε σ' ένα -φτωχό μεν αλλά πλουσιότατο σε ιστορία, σε παραδόσεις, σε θρύλους και σε φως χώρο, αποτελούσε και ανεξάντλητη πηγή εμπνεύσεων. Ήταν ένα «αδούλευτο» τεράστιο ζωντανό «υλικό» που δημιουργούσε απεριόριστες προοπτικές. Οικονομικά όμως οι ζωγράφοι αυτοί δεν ήταν δυνατό να βασιστούν αποκλειστικά στην τέχνη τους. Οι περισσότεροι άρχισαν να εργάζονται (και εργάστηκαν στη συνέχεια για πολλά χρόνια) ως καθηγητές τέχνης σε διάφορα εκπαιδευτήρια ενώ παράλληλα ή στο περιθώριο δημιουργούσαν σχεδόν κρυφά στα εργαστήριά τους. Ως καθηγητές, όμως, κατόρθωσαν να εμπνεύσουν πολλούς μαθητές τους, εκ των οποίων αρκετοί έφευγαν και πάλι στην Ευρώπη για περαιτέρω σπουδές τέχνης και αργότερα σταδιοδρόμησαν.

Η μεγάλη και ταχεία ανάπτυξη της ζωγραφικής ήλθε μετά το 1960, δηλαδή μετά την απελευθέρωση της Κύπρου. Πολύ σύντομα το όλο κλίμα άλλαξε. Η απότομη οικονομική άνοδος είχε ως αποτέλεσμα και την μέχρις ενός βαθμού πολιτιστική άνοδο. Πολύ περισσότεροι άνθρωποι μπορούσαν τώρα να μορφωθούν και πολύ περισσότεροι άνθρωποι μπορούσαν τώρα να ενδιαφέρονται για την τέχνη και να αγοράζουν πίνακες ζωγραφικής. Ταυτόχρονα οι διάφορες ξένες «σχολές» ζωγραφικής γίνονταν περισσότερο προσιτές και μια στενότερη επαφή με τα ξένα σύγχρονα ρεύματα ήταν τώρα δυνατή. Οι επηρεασμοί ήσαν κι αυτοί εντονότεροι και οι πειραματισμοί των νέων Κυπρίων ζωγράφων συνεχείς. Μέσα στις καινούργιες συνθήκες που ήσαν κατά πολύ καλύτερες αλλά παρουσίαζαν επίσης πολλές δυσκολίες και προβλήματα που σύντομα επιδεινώθηκαν από την ανώμαλη εσωτερική πολιτική κατάσταση (από το 1963 κ.ε.), εργάστηκαν πολλοί νέοι καλλιτέχνες, σπουδασμένοι σε διάφορες ανατολικές και δυτικές χώρες (ακόμη και στην Κίνα) ακολουθώντας διάφορες τεχνοτροπίες. Πολλοί απ' αυτούς ήσαν και πάλι καθηγητές σε γυμνάσια και άλλες σχολές. Μεταξύ των τεχνοτροπιών που άρχισαν να εκπροσωπούνται από Κυπρίους καλλιτέχνες ήταν ο κυβισμός (που εγκαινιάστηκε από τον Χριστόφορο Σάββα), η αφηρημένη ζωγραφική, ο σουρεαλισμός, η οπ αρτ, η ποπ αρτ κλπ. Στο μεταξύ, με τη συμπαράσταση του υπουργείου Παιδείας, η κυπριακή ζωγραφική άρχισε να παρουσιάζεται και στον έξω κόσμο με την εκπροσώπηση της κυρίως σε διεθνείς εκδηλώσεις, όπως οι μπιενάλε και οι τριενάλε σε πολλές πόλεις του κόσμου (Βενετία, Σάο Πάολο, Λονδίνο, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, Βελιγράδι, Νέο Δελχί κ.α).

Σήμερα ζουν και εργάζονται στην Κύπρο ή εκτός αυτής αρκετοί Κύπριοι ζωγράφοι που εκπροσωπούν πολλές «σχολές» της ανατολικής και της δυτικής Ευρώπης και άλλες. Αυτοί σπούδασαν σε ανώτατα ιδρύματα διαφόρων χωρών και κατά κανόνα προσπαθούν να συνταιριάσουν τις διάφορες τεχνοτροπίες με το τοπικό χρώμα, τις εμπειρίες (τραγικές οι περισσότερες), τις παραδόσεις, τα έντονα και φωτεινά χρώματα, την ιστορία και την ταυτότητα του δικού τους χώρου. Ενδεικτικά αναφέρουμε (αλφαβητική σειρά και χωρίς αξιολόγηση): Ρέα Αθανασιάδου, Αντρούλα Αγγελίδου-Αντωνιάδου, Σταύρος Αντωνόπουλος, Ανδρέας Ασπρόφτας, Στέλιος Βότσης, Βέρα Γαβριηλίδου-Χατζηδά, Κλάρα Γεωργίου, Σούλα Λειψού-Γιάγκου, Κωνσταντίνος Γιαννικούρης (σταδιοδρομεί στη Γαλλία), Θεόδουλος Γρηγορίου, Σπύρος Δημητριάδης, Χαρίλαος Δίκαιος, Ρέα Ερέλ-Κουμίδου, Εύρος Ευρυβιάδης, Ανδρέας Εφεσόπουλος, Κώστας Ιωακείμ, Αλέκος Ιωαννίδης, Άντης Ιωαννίδης, Θεόδοτος Κάνθος, Ανδρέας Καραγιάν, Ρήνα Κατσελλή, Γιώργος Κοτσώνης, Νίκος Κουρούσης, Νεοκλής Κυριάκου, Ανδρέας Λαδόμματος, Γιούλικα Λακερίδου (σταδιοδρομεί εκτός Κύπρου), Κίκος Λανίτης, Λία Λαπίθη, Μάριος Λοϊζίδης (σταδιοδρομεί στην Ελλάδα), Ανδρέας Μακαρίου, Άγγελος Μακρίδης (στην Αθήνα από το 1974), Θάμυρος Μακρίδης, Νίκη Μαραγκού, Τασούλα Μαυρέλλη, Γιώργος Μαυρογένης, Ελένη Μαυρουδή-Μελά, Χαρά Μεταξά, Πάρης Μεταξάς, Έλλη Μιτζή, Στέλλα Μιχαηλίδου, Πανίκος Νεοκλέους, Ελένη Νικοδήμου (σταδιοδρομεί στη Γαλλία), Μίκης Νικοδήμου (σταδιοδρομεί στις ΗΠΑ), Νίκος Νικολάου, Κώστας Οικονόμου, Λευτέρης Οικονόμου, Ελένη Παλαόντα-Σολωμού, Πολυξένη Παντελή, Άντης Παρτζίλης, Μάικ Πάτσαλος, Άννα Ρώσση, Δέσπω Κυπριανού-Σεργίδου, Λοΐζος Σεργίου, Δώρα Ορόντη-Σιάντου, Γιώργος Σκοτεινός (ο κατ' εξοχήν εκπρόσωπος του σουρεαλισμού στην Κύπρο), Στας Παράσκος, Καίτη Στεφανίδου-Φασουλιώτη, Τάσος Στεφανίδης, Γιώργος Σφήκας, Κυριάκος Ταμανάς, Ειρήνα Ταμανά, Μαρία Τούρου, Δάφνη Τριμικλινιώτη, Δώρα Φαρμακά-Ορφανού, Ανδρέας Φιλίππου, Μίκης Φοινικαρίδης, Μαριάμ Φουκαρά-Σουχάνοβα, Χρίστος Φουκαράς, Θεμιστοκλής Φωτιάδης, Ανδρέας Χαραλαμπίδης, Ανδρέας Χαραλάμπους, Ελένη Χατζηγεωργίου, Ξάνθος Χατζησωτηρίου, Φώτος Χατζησωτηρίου, Γιάννης Χριστοφόρου, Ανδρέας Χρυσοχός, Μικέλλα Ψαρά.

Οι περισσότεροι από τους Κυπρίους ζωγράφους, μαζί με γλύπτες και άλλους καλλιτέχνες, είναι οργανωμένοι σε δική τους οργάνωση, το Επιμελητήριο Καλών Τεχνών (ΕΚΑΤΕ) που ιδρύθηκε το 1964 και, ουσιαστικά, αντικατέστησε την Παγκύπριον Ένωσιν Φιλοτέχνων που είχε ιδρυθεί το 1955. Εκθέσεις ζωγραφικής, ομαδικές και ατομικές, τόσο Κυπρίων όσο και ξένων καλλιτεχνών, γίνονται τακτικότατα κατά τα τελευταία χρόνια στην Κύπρο, και ιδίως στη Λευκωσία όπου κατά κανόνα υπάρχουν 5-6 εκθέσεις κάθε μήνα στις διάφορες γκαλερί και σε άλλες προσφερόμενες αίθουσες. Στις λοιπές πόλεις της Κύπρου (εκτός από τις κατεχόμενες) λειτουργούν επίσης γκαλερί, ενώ στην Πάφο λειτουργεί και θερινή σχολή Τέχνης. Κύπριοι ζωγράφοι εκθέτουν επίσης κατά καιρούς έργα τους και στο εξωτερικό.

Η αφελής (ναΐβ) ζωγραφική: Αναφέρθηκε ήδη πιο πάνω η περίπτωση του Μιχαήλ Κάσιαλου, του σημαντικότερου Κυπρίου εκπροσώπου της αφελούς ζωγραφικής, που άρχισε να εκθέτει από το 1960. Στη συνέχεια και μέχρι το 1974 οπότε επλήγη από την τουρκική εισβολή ανεπανόρθωτα και πέθανε λίγο αργότερα, ο Κάσιαλος ζωγράφισε μια μεγάλη ποικιλία κυπριακών θεμάτων και κυρίως από την αγροτική ζωή, τα έθιμα και τις παραδόσεις του τόπου, και διακρίθηκε διεθνώς ως ένας από τους μεγάλους ναΐβ ζωγράφους της εποχής του σε παγκόσμια κλίμακα.

Άλλοι ναΐβ ζωγράφοι με αρκετά ικανοποιητικό έργο είναι ο Κώστας Αβερκίου (1917-1981), ο Χρίστος Αθηνοδώρου (γενν. 1909), ο Γιασουμής Γεωργίου (γενν. 1924), η Χρυστάλλα Δημητρίου (γενν. 1919), ο Νίκος Ιωάννου (γενν. 1904) που ήταν και γνωστός καραγκιοζοπαίκτης, ο Φιλής Καραβιώτης (γενν. 1915) που ήταν για πολλά χρόνια ηθοποιός πριν ασχοληθεί σοβαρά με τη ζωγραφική, ο Κυριάκος Κούλλης (γενν. 1918) που άρχισε να ζωγραφίζει μετά το 1974 αρχικά από νοσταλγία προς το τουρκοκατεχόμενο χωριό του, τη Μουσουλίτα, η Ευανθία Κούμα (γενν. 1934), ο πρώην πρόεδρος της Βουλής Βάσος Λυσσαρίδης (γενν. 1920).

Υπάρχουν σήμερα στην Κύπρο δυο σύνδεσμοι αυτοδίδακτων καλλιτεχνών που διοργανώνουν εκθέσεις και προωθούν τα συμφέροντα των μελών τους.