Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ανάμεσα στον Καβάφη και την Κύπρο αναπτύχθηκαν στενοί δεσμοί. Βέβαια στο ποιητικό έργο του - κι αυτό φαίνεται παράξενο - η Κύπρος αναφέρεται μόλις μια φορά, μολονότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στον ελληνιστικό κόσμο των Πτολεμαίων και στη ρωμαϊκή Ανατολή, περιοχές και περιόδους ιστορικές, που εμπνέουν κατεξοχήν το έργο του Καβάφη.

Η μοναδική αυτή αναφορά βρίσκεται στο ποίημά του Ἐπιστροφή ἀπό τήν Ἑλλάδα, που έχει περιληφθεί στον τόμο: Καβάφη, Ανέκδοτα Ποιήματα. Στο ποίημα αυτό δυο νέοι Έλληνες, που κατάγονταν από τις χώρες της ανατολικής Μεσογείου, επιστρέφουν στις πατρίδες τους έπειτα από παραμονή στην Ελλάδα. Το γεγονός τους συγκινεί και γίνεται αφορμή για σκέψεις και σχόλια πάνω στον χαρακτήρα των Ελλήνων της Ανατολής, έναν χαρακτήρα ελληνικό, αλλά «μέ ἀγάπες καί συγκινήσεις τῆς Ἀσίας». Το ποίημα, γραμμένο τον Ιούλιο του 1914, αρχίζει με τους ακόλουθους στίχους, που περιλαμβάνουν και την Κύπρο ως γεωγραφικό, ελληνικό, χώρο της Ανατολής:

Ὥστε κοντεύουμε νά φθάσουμ’ Ἕρμιππε.

Μεθαύριο, θαρρῶ˙ ἔτσι εἶπε ό πλοίαρχος.

Τουλάχιστον στήν θάλασσά μας πλέουμε˙

νερά τῆς Κύπρου, τῆς Συρίας καί τῆς Αἰγύπτου,

ἀγαπημένα τῶν πατρίδων μας νερά...

Παρά την ισχνή παρουσία της Κύπρου στην καβαφική ποίηση, το ενδιαφέρον του ποιητή για την Κύπρο ήταν ζωηρό και συνεχές κι οι σχέσεις του με Κυπρίους πολλές και εγκάρδιες. Η ποίησή του μας παρουσιάζει έναν Καβάφη ασυγκίνητο από τη σύγχρονη του ελληνική πραγματικότητα. Η ζωή του όμως και η άλλη πνευματική του δράση αποδεικνύουν ότι τον απασχολούσαν πάντοτε θέματα και προβλήματα που είχαν σχέση με τον σύγχρονό του Ελληνισμό. Ανάμεσα σ' αυτά και η Κύπρος, για την οποία το ενδιαφέρον του απλωνόταν από την ιστορία της, τους ανθρώπους της, τη γλώσσα, την παιδεία, τα δημοτικά της τραγούδια, την οικονομία της, ως τις εθνικές της περιπέτειες και το εθνικό της μέλλον. Το ενδιαφέρον του αυτό εκδηλωνόταν και προφορικά αλλά και με γραπτά κείμενα που δημοσίευσε ή που έχουν σωθεί στα χέρια φίλων του Κυπρίων. Σύμφωνα με μαρτυρία του Γ.Α. Παπουτσάκη, στο βιβλίο του Καβάφη, Πεζά, ο ποιητής του μιλούσε συχνά «γιά τούς ἀλύτρωτους πληθυσμούς μας καί τά ἀπαράγραπτα δικαιώματα τοῦ Ἑλληνισμοῦ», ανάμεσα στα οποία το πρώτο ήταν η απόδοση της Κύπρου στην Ελλάδα.

Το παλαιότερο σχετικό κείμενο του Καβάφη είναι ένα άρθρο του που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Τηλέγραφος της Αλεξάνδρειας, στις 9/21 Απριλίου του 1893. Το άρθρο του αυτό (μαζί με τρία άλλα — ένα στην αγγλική σε ξένο περιοδικό και δυο σε εφημερίδα των Αθηνών — για τα ελγίνεια μάρμαρα και την επιβαλλόμενη απόδοσή τους στην Ελλάδα, γραμμένα το 1891), αποτελεί μια ακόμη διαμαρτυρία του για τους σφετερισμούς της Βρετανικής αυτοκρατορίας σε βάρος του Ελληνισμού. Το άρθρο του για την Κύπρο παίρνει μεγαλύτερη σημασία, όταν λάβουμε υπόψιν ότι γράφτηκε ένα χρόνο μετά την πρόσληψή του ως υπαλλήλου σε κυβερνητικό γραφείο του υπουργείου Δημοσίων Έργων της Αιγύπτου, όπου τις ανώτερες θέσεις κατείχαν Άγγλοι.

Το άρθρο γράφτηκε με αφορμή τη μελέτη του Κυπρίου δικηγόρου της Λευκωσίας και μέλους του κυπριακού Νομοθετικού Συμβουλίου Γεωργίου Σιακαλλή Cyprus and the Cypriot Question, που είχε γραφτεί στην αγγλική και δημοσιεύθηκε σε μετάφραση στις κυπριακές εφημερίδες Σάλπιγξ της Λεμεσού και Κύπρος της Λευκωσίας. Τη μελέτη αυτή του Σιακαλλή πρέπει ο Καβάφης να διάβασε στο αγγλικό πρωτότυπο, όπως φαίνεται από τις ευνοϊκές του κρίσεις για τη χρήση της αγγλικής από τον Κύπριο επιστήμονα. Επαινεί ακόμη ο Καβάφης τη συντομία και τη λογική της μελέτης, πράγματα τα οποία, όπως λέει, «οἱ Ἄγγλοι ἐκτιμῶσι». Στη συνέχεια παρέχει ευρεία περίληψη της μελέτης του Σιακαλλή αναφερόμενος σε διάφορα σημεία της: την αθέτηση των υποσχέσεων των Άγγλων να φροντίσουν για την άνοδο του βιοτικού επιπέδου καθώς και της πνευματικής καλλιέργειας των Κυπρίων, τη βαρύτατη φορολογία σε βάρος του πληθυσμού, την «παντελῆ ἔλλειψιν» δημοσίων έργων και άλλα. Προβάλλει στη συνέχεια τα τέσσερα μέτρα που πρότεινε ο Κύπριος μελετητής για τη διόρθωση της κατάστασης. Ανάμεσα σ' αυτά σημαντικότερο έκρινε ο Καβάφης την πρόταση για παραχώρηση της Κύπρου στην Ελλάδα, με αντάλλαγμα χρηματική αποζημίωση προς την Τουρκία. Ιδιαίτερα ενδιατρίβει ο Καβάφης στο θέμα αυτό, της ενώσεως της Κύπρου με την Ελλάδα, προβάλλοντας επιχειρήματα και καταλήγει με τα ακόλουθα: Ἐν τῇ Μεγάλῃ Βρεττανίᾳ δέν ἐξέλειψαν ἐντελῶς οἱ  ἀπόγονοι τῶν ρεκτῶν ἀνδρῶν τῶν ἀποδωσάντων τήν Ἑπτάνησον. Ἐν τῆ Μεγάλῃ Βρεττανίᾳ  ὑπάρχει φιλοδίκαιος, πεφωτισμένη καί πανίσχυρος δημοσία γνώμη. Ἔπειτα ἴσως βοηθήσωσι καί αὐτά τά πράγματα. Ἡ Κύπρος, ἥτις διά τήν Ἑλλάδα εἶναι μέγα βῆμα πρός τά πρόσω, διά τήν Ἀγγλίαν εἶναι βάρος, εἶναι δυσκολία τις, εἶναι πηγή φροντίδων.

Στο τέλος του άρθρου του ο Καβάφης ασχολείται με τη γλώσσα και τη γραφή των αρχαίων Κυπρίων, αντλώντας στοιχεία και πληροφορίες και από τη μελέτη του Σιακαλλή και από άλλους ειδικούς. Κάνει επίσης αναφορά και στη γνωστή επιγραφή του Ιδαλίου, δίνοντας συνοπτικά και το περιεχόμενό της.

Ενωτικός Αγώνας

Σύμφωνα με άλλη μαρτυρία, σχετικά με τον ενωτικόν αγώνα των Κυπρίων, ο Καβάφης οραματιζόταν ένα ένοπλο αγώνα τους, ο οποίος, κατά την έκφρασή του, καί τούς Κυπρίους θά ἔστεφε μέ δόξα, ἀλλά καί τήν Ἑλλάδα θά ἔφερε εἰς τούς κόλπους τῆς Ἀνατολῆς.

Τα αισθήματα και τους πόθους των Κυπρίων για την ελευθερία καθώς και τις συναφείς εκδηλώσεις τους επαίνεσε ο Καβάφης και σε άλλη ευκαιρία. Σε ανταπόκρισή του από την Αλεξάνδρεια, που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Ἀλήθεια στις 27 Ιουλίου του 1928, ο Κύπριος ανταποκριτής Δημήτρης Μαραγκός περιγράφει την επίσκεψή του στο σπίτι του Καβάφη και τη συνομιλία του με τον ποιητή για τους Κυπρίους διανοουμένους και το έργο τους και για την πολιτική κατάσταση στην Κύπρο. Ο Καβάφης εξέφρασε τον ενθουσιασμό του για την υποδοχή που οι Κύπριοι επεφύλαξαν, μερικούς μήνες πριν, στον γενικό διοικητή των Δωδεκανήσων Ιταλό Μάριο Λάγκο, ο οποίος είχε φιλοξενηθεί από τον Βρετανό κυβερνήτη της Κύπρου σερ Ρόναλντ Στορρς. Οι Κύπριοι εκμεταλλεύθηκαν την ευκαιρία να διαδηλώσουν με ποικίλους τρόπους (ομιλίες, ψηφίσματα, τηλεγραφήματα, σημαιοστολισμούς, άρθρα στις εφημερίδες και άλλα) τον ενωτικό τους πόθο, που τον συνδύαζαν με τον αντίστοιχο πόθο των Ελλήνων της Δωδεκανήσου. Σχολιάζοντας τη στάση αυτή των Κυπρίων, ο Καβάφης δήλωσε με ικανοποίηση στον Κύπριο ανταποκριτή: Μπράβο στούς Κυπρίους... δείξανε ὅλη τήν παλληκαριά τους... χίλια μπράβο τους... Πάντα διακρίνονται γιά τά εὐγενικά αἰσθήματά τους... οἱ Κύπριοι εἶναι πάντα διαλεχτοί... Αργότερα, πιθανώς μετά την εθνική κυπριακή εξέγερση του 1931, ο Καβάφης γράφοντας στον Κύπριο Μελή Ζαχαριάδη, τονίζει ξανά το ενδιαφέρον του για την Κύπρο και δίνει συμβουλές για το εθνικό θέμα: Με συνεκίνησε καί μέ ἔδωσε χαράν ἡ  ἐπιστολή σας. Σᾶς σκέπτομαι αὐτό τόν καιρό. Σκέπτομαι καί τήν Κύπρο, ὅπου θά ἤθελα νά ἔλθω. Μελέτησα καί ἔγραψα καί ἀγαπῶ τήν νῆσον σας... Τούς Βρεττανούς προσέξατε. Δέν εἶναι τόσον φιλελεύθεροι ὅσον φαίνονται. Διεκδικήσατε μέ φρόνησιν καί τιμήν τήν ἐθνικήν λύτρωσιν...

Η παιδεία

Σχετικό με το ενδιαφέρον του Καβάφη για την Κύπρο είναι και ένα σημείωμα της αλεξανδρινής εφημερίδας Ομόνοια της 20 Αυγούστου 1928, με τον τίτλο Ἡ παιδεία ἐν Κύπρῳ καί ὁ κ. Καβάφης. Στο σημείωμα αυτό σχολιάζεται ανταπόκριση από την Αλεξάνδρεια προς την κυπριακή εφημερίδα Αλήθεια. Στην ανταπόκριση αυτή περιλαμβανόταν και συνομιλία ανάμεσα στον ανταποκριτή της εφημερίδας και τον Καβάφη. Σύμφωνα μ' αυτήν, όταν ο ποιητής ρώτησε για την πνευματική κίνηση στην Κύπρο και πήρε την απάντηση ότι «τα γράμματα παραμελήθησαν και το νησί βρίσκεται σε ένα αξιοθρήνητο πνευματικό ξεπεσμό», ο Καβάφης λυπήθηκε βαθιά. Για επανόρθωση της λανθασμένης αυτής πληροφορίας προς τον ποιητή ο ανταποκριτής της άλλης κυπριακής εφημερίδας Ἐλευθερίας, έγραφε: Θά ἠθέλαμεν νά ἀποκηρύξῃ [ο ανταποκριτής της Αλήθειας] τό ἀκούσιον αὐτοῦ λάθος καί ν' ἀποκαταστήσῃ τήν Κύπρον μας, κατά τό σημεῖον τοῦτο, ἐν τῇ συνειδήσει τοῦ μεγάλου ἀλεξανδρινοῦ ποιητοῦ κ. Καβάφη...

Το ενδιαφέρον του Καβάφη για την πνευματική ζωή και δημιουργία της Κύπρου καταφαίνεται και από αναφορές του σ' αυτήν μέσα σε ποικίλα δημοσιεύματά του. Σε κριτική του για τη συλλογή δημοτικών τραγουδιών του Νικολάου Πολίτη, που δημοσίευσε στο περιοδικό Γράμματα της Αλεξάνδρειας στα 1917, χαρακτηρίζει «αρκετά όμορφο» ένα κυπριακό «νανάρισμα» και βρίσκει «χαριτωμένους» τους στίχους άλλων κυπριακών δημοτικών ποιημάτων και παραλογών. Από άλλα δημοσιεύματά του φαίνεται ότι διάβασε βιβλία περί Κύπρου, όπως τα Κυπριακά του Σακελλαρίου, κάνει δε κάπου αναφορά ονομαστική στον Κύπριο αρχιεπίσκοπο Επιφάνιο.

 Οι Κύπριοι φίλοι

Ο Καβάφης είχε επίσης αναπτύξει φιλίες με Κυπρίους που ζούσαν στην Αίγυπτο ή που για κάποιο χρονικό διάστημα έζησαν στην Αίγυπτο. Γράφοντας σε φίλο του τον Ιούλιο του 1926, τονίζει τη φιλία του με τον Νίκο Νικολαΐδη, Κύπριο λογοτέχνη και ζωγράφο, που ζούσε στο Κάιρο: ...Τοῦ Νικολαΐδη ἡ φιλία εἶναι ἕνα πολύτιμο ἀπόκτημα γιά μένα... Βλέπω ὅτι καί σέ σᾶς ἐξεφράσθη εὐμενῶς περί ἐμοῦ... Καί ἐφέτος καί πέρσι ἄκουσα περί τοῦ πόσον εὐγενῶς μέ ὑποστηρίζει... Στενές σχέσεις είχε ο Καβάφης και με τους Κυπρίους λογοτέχνες Γλαύκο Αλιθέρση και Γιάγκο Πιερίδη καθώς και με τον νεαρό τότε υποστηρικτή του Πόλυ Μοδινό, ο οποίος στα 1938 δημοσίευσε αναμνήσεις του για τον Καβάφη. Αξίζει ακόμη να προστεθεί και η χαρά του Καβάφη που την εκδήλωσε γραπτώς στα 1924, όταν πληροφορήθηκε ότι ο Κύπριος ποιητής Τεύκρος Ανθίας θα έκανε στο Λονδίνο μια διάλεξη για το έργο του. Όταν, πάλι, τον Απρίλιο του 1924, ο Αιγυπτιώτης Σωκράτης Λαγουδάκης έκαμε στην Αλεξάνδρεια μια ομιλία προσβλητική για τον Καβάφη, στις διαμαρτυρίες των Ελλήνων λογοτεχνών της Αιγύπτου προστέθηκε και διαμαρτυρία των Αθηναίων λογοτεχνών. Ανάμεσα σ' εκείνους που την υπέγραψαν περιλαμβανόταν και ο Κύπριος Μελής Νικολαΐδης.

 Τον ίδιο χρόνο (1924) στο αφιερωματικό για τον Καβάφη τεύχος του περιοδικού Νέα Τέχνη των Αθηνών, δημοσίευσε κείμενό του και ο Μελής Νικολαΐδης, ενώ στα 1934 ο Γλαύκος Αλιθέρσης, στη μελέτη του Τό πρόβλημα τοῦ Καβάφη (Αλεξάνδρεια), παρουσίασε επικριτικές απόψεις για το έργο του ποιητή.

Δημοσιεύσεις 

Σε κυπριακά περιοδικά δημοσιεύθηκαν κατά καιρούς ποιήματα του Καβάφη καθώς και μελέτες και άλλες αναφορές στο έργο του, γραμμένες από Κυπρίους κυρίως μελετητές. Στο περιοδικό Κυπριακά Γράμματα, που εκδιδόταν στη Λευκωσία από το 1934 ως το 1956, δημοσιεύθηκαν κατά διαστήματα 10 ποιήματα του Καβάφη, από τα οποία δυο μεταφρασμένα στην αγγλική. Από τις σελίδες του ίδιου περιοδικού παρουσιάστηκαν επίσης οκτώ μελέτες για τον Αλεξανδρινό ποιητή, γραμμένες από τους Άλκη Θρύλο (Ελένη Ουράνη), Αντώνη Ιντιάνο — μια μελέτη και δυο βιβλιοκρισίες,— Κώστα Προυσή, Γ. Πράτσικα, Β. Παπακώστα και Τ. Μαλάνο. Οι μελέτες αυτές, οι περισσότερες από τις οποίες είναι γραμμένες από Κυπρίους, προβαίνουν σε γενικές θεωρήσεις του έργου του Καβάφη αλλά και σε εξέταση ειδικών πλευρών του.

Στο περιοδικό Πνευματική Κύπρος (1960 κ.ε.) δημοσιεύθηκε στα 1963 μελέτη του Τάσου Στεφανίδη με τον τίτλο Ἡ ποίηση τοῦ Καβάφη, κείμενο ομιλίας που έγινε τον ίδιο χρόνο στην «Εταιρεία Κυπρίων Λογοτεχνών». Στα 1966 δημοσιεύθηκε η σύντομη αλλά ενδιαφέρουσα μελέτη του Σπύρου Παπαγεωργίου Ὁ Καβάφης καί ἡ Κύπρος και αργότερα, στα 1974, η μελέτη του Χιλιανού ελληνιστή Μιγκουέλ Καστίγιο Ντιντιέρ Οἱ μεταφράσεις τοῦ Καβάφη στή Χιλή. Στον τρίτο τόμο του βραχύβιου περιοδικού Ἐπιθεώρηση Λόγου καί Τέχνης (1970 - 1974) δημοσιεύθηκε μελέτη του Κώστα Πετρίδη με τον τίτλο Οἱ φιλοσοφικές ρίζες τοῦ Καβαφικοῦ  ἔργου. Πολλοί επίσης από τους Κυπρίους ποιητές μελέτησαν το έργο του Καβάφη και επηρεάστηκαν απ' αυτό στο δικό τους έργο.

Όλα αυτά είναι ενδεικτικά του ενδιαφέροντος που προκάλεσε και στην Κύπρο το έργο του μεγάλου Νεοέλληνα ποιητή, που ζώντας στη γειτονική Αίγυπτο και όντας ενήμερος των γενικότερων ελληνικών προβλημάτων, επέδειξε ενδιαφέρον και αγάπη για την Κύπρο. Προγραμμάτιζε μάλιστα, λίγο μετά το 1931, να την επισκεφθεί. Με την αρρώστια του όμως που τον ταλαιπώρησε στα τελευταία χρόνια της ζωής του και με τον θάνατό του που ακολούθησε στα 1933, η επιθυμία του αυτή έμεινε απραγματοποίητη.