Δευτερά αρχαιολογικός χώρος
Μέσα στα δυτικά όρια του χωριού Κάτω Δευτερά και σε απόσταση 350 περίπου μέτρων από τη σπηλαιόσχημη μεσαιωνική εκκλησία της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας, που κρύβεται στην απόκρημνη όχθη του ποταμού Πηδιά, πάνω σε χαμηλό αλλά επιβλητικό υψίπεδο βρίσκεται μεγάλο νεκροταφείο των Γεωμετρικών και Αρχαϊκών χρόνων (1050 -750, 750 - 475 π.Χ). Το σημαντικό αυτό νεκροταφείο, που ανήκει σε άγνωστο μέχρι σήμερα συνοικισμό των ίδιων ιστορικών χρόνων, ανακαλύφθηκε τυχαία τον Φεβρουάριο του 1973 στη διάρκεια της κατασκευής του νέου δρόμου Λευκωσίας - Αγρού και τον ίδιο μήνα δεκαέξι από τους τάφους του σκάφτηκαν συστηματικά από τον Κλάδο Αρχαιολογικής Επισκοπήσεως του Τμήματος Αρχαιοτήτων.
Όλοι ανεξαίρετα οι ανασκαφέντες τάφοι είναι λαξευτοί μέσα στο φυσικό ασβεστολιθικό βράχωμα και αποτελούνται από μονούς νεκρικούς θαλάμους και στενούς κεκλιμένους δρόμους με ορθογώνια κάτοψη και κάθετες πλευρές. Οι περισσότεροι από τους θαλάμους έχουν ακανόνιστο κυκλικό σχήμα και μερικοί ορθογώνιο ή τραπεζοειδές με κυκλικές γωνίες. Τα δάπεδα των θαλάμων είναι όλα επίπεδα και οι οροφές ελαφρά κυρτές ή θολωτές. Τα στόμια των τάφων είναι στην πλειονότητά τους μικρά και στενά ορθογώνια ανοίγματα μέσων διαστάσεων 75 Χ 50 εκ. και αντί της συνηθισμένης ασβεστολιθικής ταφόπλακας, το σφράγισμά τους αντικαθιστά γέμισμα από ανομοιογενείς αργούς λίθους. Τέσσερις από τους τάφους συλήθηκαν στα πολύ παλαιά χρόνια, αλλ’ οι υπόλοιποι βρέθηκαν όλοι εντελώς άθικτοι. Μερικοί από τους νεκρικούς θαλάμους των τάφων χρησιμοποιήθηκαν μόνο για μια ταφή και άλλοι για δυο ή περισσότερες. Οι νεκροί τοποθετούνταν σε οριζόντια θέση και συνοδεύονταν από πλούσια ταφικά κτερίσματα, που περιλαμβάνουν πολυάριθμα πήλινα αγγεία και ειδώλια, χρυσά και χάλκινα κοσμήματα, χάλκινα εγχειρίδια και διάφορα άλλα εκλεκτά αντικείμενα. Από τα αγγεία πολύ σημαντικό και μοναδικό στο είδος του είναι ένα αβαθές ορθογώνιο κύπελλο με κυκλικές γωνίες, που φέρει στη μια μικρή πλευρά διχαλωτή λαβή και στην άλλη ημικυκλική εκροή και που χρονολογείται στα τέλη της Κυπρο - Γεωμετρικής περιόδου (750 π.Χ). Η διακόσμηση πάνω στο λεπτό ερυθρωπό στιλπνό επίχρισμα της εξωτερικής επιφάνειας του αγγείου, στην οποία κυριαρχεί η παράσταση ενός τυποποιημένου πτηνού συνδυασμένου με ιερό δέντρο και πλαισιωμένου από δυο ψάρια, ομόκεντρους μικρούς κύκλους και άλλα γεωμετρικά μοτίβα, αποτελεί ένα εξαιρετικό εικονογραφικό σύνολο με αλληγορικό χαρακτήρα και μια πολύτιμη προσθήκη στο πολυσύνθετο ρεπερτόριο της αρχαίας κυπριακής αγγειογραφίας.