Η Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια

Ο ηλεκτρισμός στην Κύπρο πρωτοεμφανίστηκε το 1903 με την εγκατάσταση, από την τότε αποικιακή Αγγλική Κυβέρνηση, μιας ηλεκτρογεννήτριας για τις ανάγκες του Κυβερνήτη στη Λευκωσία.  Μια δεύτερη ηλεκτρογεννήτρια εγκαταστάθηκε μετά από λίγο καιρό στο Γενικό Νοσοκομείο Λευκωσίας.

​Το αγαθό του ηλεκτρισμού, άρχισαν να το απολαμβάνουν σταδιακά οι Κύπριοι από το 1912 και μετά, όταν άρχισε η παραγωγή και η δημόσια διάθεσή του σε ευρύτερη εμπορική κλίμακα. Πρωτοπόρα πόλη ήταν η Λεμεσός, στην οποία ιδρύθηκε εταιρεία ηλεκτρισμού με ηλεκτρογεννήτριες.   Η Ηλεκτροφωτιστική Εταιρεία Λεμεσού ιδρύθηκε με πρωτοβουλία των αδελφών Σταματίου, του Γεώργιου Γιαγκόπουλου και άλλων φιλοπρόοδων κατοίκων της πόλης της Λεμεσού. Η παροχή ρεύματος μέσω ηλεκτρογεννήτριας, ήταν από τις 6μ.μ. μέχρι το χάραμα.

Τον αμέσως επόμενο χρόνο, ιδρύθηκε η Ηλεκτρική Εταιρεία Λευκωσίας από τον τότε οικονομικό παράγοντα της πρωτεύουσας Γεώργιο Πιερίδη. Όπως ήταν φυσικό, τη Λεμεσό και τη Λευκωσία, ακολούθησαν αρκετά χρόνια αργότερα (από το 1922 και μετά) και άλλες πόλεις και Αγροτικά Κέντρα (πχ Μόρφου, Πλάτρες, Πεδουλάς, Λεύκαρα, Παραλίμνι).

Στο Βαρώσι

Το 1950

Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 50’ υπήρχαν 28 επιχειρήσεις όπου εξυπηρετούσαν 6 πόλεις και 22 κωμοπόλεις ή χωριά. Οι περισσότερες απ’ αυτές ήταν δημοτικές ή κοινοτικές και παρείχαν ηλεκτρισμό σε καθορισμένα όρια αφού η τότε νομοθεσία απαγόρευε την ηλεκτροδότηση καταναλωτών εκτός των ορίων αυτών. Εδώ θα πρέπει να αναφέρω πως ο εξηλεκτρισμός της υπαίθρου ήταν σχεδόν ανύπαρχτος.

Τα βήματα για την Αρχή Ηλεκτρισμού Κύπρου (ΑΗΚ) ξεκίνησαν το 1946, όταν εδικοί εμπειρογνώμονες, που κλήθηκαν στην Κύπρο για χάρη της αποικιακής Αγγλικής Κυβέρνησης, κατέθεσαν την μελέτη τους για την δημιουργία του πρώτου ηλεκτροπαραγωγού σταθμού.

Ο τότε Κυβερνήτης του νησιού, ευχαριστημένος με την μελέτη τους, διόρισε μια πενταμελή ομάδα ώστε να υλοποίηση την πρόταση των εμπειρογνωμόνων. Η τοποθεσία που επιλέχθηκε από την πενταμελή ομάδα για την σύσταση του ηλεκτροπαραγωγού σταθμού ήταν η Δεκέλεια.

Οι εργασίες για την πρώτη φάση των εργασιών ξεκίνησε στις 20 Μαρτίου 1950 και αποπερατώθηκαν στις 2 Φεβρουαρίου 1953 όπου και ο σταθμός τέθηκε σε λειτουργία. Οι υπόλοιπες φάσεις συνέχισαν αργότερα μέχρι η ολική δυναμικότητα του σταθμού φτάσει στα 84 ΜW.

Ο ηλεκτροπαραγωγικός σταθμός της Δεκέλειας, πιθανώς το μεγαλύτερο έργο μέχρι την τότε εποχή, ηλεκτροδοτούσε αρχικά την Λευκωσία, Λεμεσό, Αμμόχωστο, Λάρνακα, Κερύνεια και Μόρφου. Η Πάφος συνέχισε να εξασφαλίζει ηλεκτρισμό από την τοπική της μονάδα.

Στα πρώτα χρόνια ίδρυσης της ΑΗΚ ξεκίνησε και η μεγάλη προσπάθεια εξηλεκτρισμού του νησιού, έτσι έγιναν και οι πρώτες γραμμές μεταφοράς όπου θα ένωναν τις μεγάλες πόλεις με τον σταθμό, όπως η γραμμές Δεκέλειας-Λευκωσίας, Δεκέλειας-Λάρνακας, Λάρνακας-Λεμεσού κλπ.

Με την πάροδο του χρόνου ο εξηλεκτρισμός της Κύπρου προχώρησε κανονικά μέχρι που κάλυψε ολόκληρη το νησί. Για τις ανάγκες αυτού ιδρύθηκαν και άλλοι σταθμοί, ο δεύτερος σταθμός ήταν στο χωριό Μονή το 1966, ο τρίτος και πάλι στην Δεκέλεια το 1980 και ο τέταρτος στην περιοχή Βασιλικού το 1997.

Βλέπε λήμμα: Ψηφιακός Ηρόδοτος- Αρχείο ΡΙΚ

 Αρχή Ηλεκτρισμού 

Τα πρώτα Δίκτυα Διανομής (χαμηλής τάσης), εγκαταστάθηκαν στα κέντρα πόλεων και συνδέθηκαν στις ηλεκτρογεννήτριες που υπήρχαν, για σκοπούς ηλεκτροφωτισμού και τροφοδοσίας μικρού αριθμού καταναλωτών.

Μέχρι το 1952 που ιδρύθηκε η Αρχή Ηλεκτρισμού Κύπρου, η διάδοση του ηλεκτρισμού στο νησί συνεχιζόταν με πολύ αργό ρυθμό, ενώ ο εξηλεκτρισμός της υπαίθρου ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτος.

Μέχρι το 1945 ηλεκτρικό ρεύμα υπήρχε μόνο σε 17 πόλεις και χωριά, το οποίο παρέχετο από 16 ηλεκτρικές επιχειρήσεις επτά από τις οποίες ανήκαν σε δήμους ή δημόσιους οργανισμούς, οκτώ σε εταιρείες και μία σε ιδιώτη. 

Ο πιο πάνω τρόπος παραγωγής και διανομής του ηλεκτρισμού ήταν αντιοικονομικός, δεν επέτρεπε τη γρήγορη εξάπλωσή του και τη συμβολή του στην ανάπτυξη της οικονομίας του τόπου. Την ιδανική λύση στο πρόβλημα, θα έδινε η εγκαθίδρυση ενός κεντρικού οργανισμού για την κάλυψη των αναγκών ηλεκτροδότησης ολόκληρης της Κύπρου.

Έτσι, στις 30 Οκτωβρίου 1952 ιδρύθηκε η Αρχή Ηλεκτρισμού Κύπρου (ΑΗΚ), που είχε την ευθύνη για την παραγωγή, μεταφορά και διανομή του ηλεκτρισμού.  Η ΑΗΚ τα πρώτα δύο χρόνια της ίδρυσής της προχώρησε στην απαλλοτρίωση των μικρών ηλεκτρικών επιχειρήσεων όλων των πόλεων της Κύπρου, ώστε να αρχίσει η μεγάλη προσπάθεια εξηλεκτρισμού του νησιού.

Το 1953 εγκαθιδρύθηκε ο πρώτος Ηλεκτροπαραγωγός Σταθμός (ΗΣ) στη Δεκέλεια με χρηματοδότηση της Κυβέρνησης. Με τη λειτουργία του σταθμού Δεκέλειας, είχαν κατασκευαστεί και οι βασικές γραμμές μεταφοράς που θα συνέδεαν τον σταθμό με τις κυριότερες πόλεις.  Έτσι, κατασκευάστηκαν οι γραμμές Δεκέλειας-Λευκωσίας, Δεκέλειας-Λάρνακας, Λάρνακας-Λεμεσού κλπ.  Απ' εδώ και πέρα, η ανάπτυξη της ΑΗΚ προχώρησε με γοργά βήματα, ιδιαίτερα μετά την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας το 1960.

Με την όλο και μεγαλύτερη ανάπτυξη της κυπριακής οικονομίας, οι απαιτήσεις σε ηλεκτρική ενέργεια αυξήθηκαν.  Ενώ το 1952, η Αρχή ηλεκτροδοτούσε μόνο τις πόλεις της Λευκωσίας και Λεμεσού, το 1954 αύξησε σε 11 τις ηλεκτροδοτούμενες πόλεις και χωριά και το 1960 ο αριθμός αυτός έφτασε τις 100 πόλεις και χωριά, με την ανάλογη αύξηση των γραμμών Μεταφοράς, Υποσταθμών Μεταφοράς και Δικτύου και Υποσταθμών Διανομής.

Η ΑΗΚ προχώρησε στην κατασκευή και δεύτερου ΗΣ στη Μονή, η πρώτη φάση του οποίου ολοκληρώθηκε το 1966 και η τελευταία (τρίτη) το 1976.  Παράλληλα το Δίκτυο Μεταφοράς και Διανομής αναβαθμίστηκε στα κέντρα πόλεων και επεκτάθηκε σημαντικά, εξηλεκτρίζοντας σταδιακά τις Κοινότητες σε όλη την Κυπριακή επικράτεια. 

Συγκεκριμένα , η δεύτερη φάση διανομής ρεύματος από τη Μονή άρχισε στις 15 Φεβρουαρίου 1966 καλύπτοντας την περίοδο μέχρι το 1971. Σε αυτό το διάστημα παραχωρήθηκε ρεύμα σε επιπλέον 200 χωριά  καλύπτοντας έτσι τα 4/5 των χωριών της Κύπρου. 

Εισβολή

Μετά τα τραγικά γεγονότα της Εισβολής του 1974, ακολούθησε εκ νέου μία αλματώδης ανάπτυξη της κυπριακής οικονομίας, καθιστώντας αναγκαία την ανέγερση νέου ΗΣ, ο οποίος θα μπορούσε να ανταποκριθεί στην αυξανόμενη ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας, αλλά και θα αντικαθιστούσε τις πρώτες και αντιοικονομικές πλέον μονάδες του πρώτου σταθμού στη Δεκέλεια. Έτσι, δίπλα στον παλιό σταθμό στη Δεκέλεια, το 1980 ξεκίνησαν οι εργασίες ανέγερσης της πρώτης φάσης του νέου ΗΣ Δεκέλεια Β, ο οποίος ολοκληρώθηκε σε τρία στάδια το 1993. Η κατεδάφιση του παλιού σταθμού στη Δεκέλεια έγινε το 2002 μετά από λειτουργία 40 χρόνων.

Το 1997 άρχισαν οι εργασίες για την ανέγερση ενός νέου ΗΣ στην περιοχή Βασιλικού. Η πρώτη φάση του ΗΣ Βασιλικού, αποτελούμενη από δύο ατμοηλεκτρικές μονάδες παραγωγής και έναν αεριοστρόβιλο ανοικτού κύκλου, λειτούργησε το 2000. Στη συνέχεια, εγκαταστάθηκε και λειτούργησε τρίτη ατμοηλεκτρική μονάδα το 2004, καθώς και δύο μονάδες αεριοστροβίλων συνδυασμένου κύκλου το 2010 και 2011.  Επιπρόσθετα, στη Δεκέλεια, εγκαταστάθηκαν και τέθηκαν σε εμπορική λειτουργία  μηχανές εσωτερικής καύσης τα έτη 2009 και 2010.

Μαρί  

Η καταστροφική έκρηξη στη Ναυτική Βάση στο Μαρί στις 11 Ιουλίου 2011 κατέστρεψε σχεδόν ολοσχερώς τον ΗΣ Βασιλικού. Τότε ξεκίνησε ένας τιτάνιος αγώνας στην ΑΗΚ για πλήρη επιδιόρθωση και επαναφορά σε λειτουργία του ΗΣ Βασιλικού. Είναι αδιαμφισβήτητα ένα μεγάλο επίτευγμα ότι σε διάστημα μόλις δύο ετών έγινε πλήρης ανοικοδόμηση του Σταθμού και, μέχρι το καλοκαίρι του 2013, όλες οι μονάδες παραγωγής του είχαν τεθεί σε εμπορική λειτουργία.

Διαχωρισμός

Σύμφωνα με Ευρωπαϊκή οδηγία και σχετικές αποφάσεις της ΡΑΕΚ το 2014, η ΑΗΚ  έχει διαχωριστεί σε 4 Βασικές Ανεξάρτητες Ρυθμιζόμενες Δραστηριότητες και τη Διεύθυνση Μη Ρυθμιζόμενων δραστηριοτήτων.   Η κάθε Βασική Ρυθμιζόμενη Δραστηριότητα οργανώνει τα τμήματά της ανεξάρτητα ώστε να ανταποκριθεί αποτελεσματικά στις νέες ανάγκες της Αγοράς.  Ο Λειτουργικός Διαχωρισμός των Δραστηριοτήτων της ΑΗΚ διασφαλίζει την ισότιμη αντιμετώπιση όλων των Συμμετεχόντων στην Αγορά, την πλήρη διαφάνεια και την αποφυγή σταυροειδών επιδοτήσεων.  Η Μεταφορά και η Διανομή αποτελούν μονοπωλιακές δραστηριότητες με βάση τη Νομοθεσία και ρυθμίζονται από την ΡΑΕΚ, ενώ Παραγωγή και Προμήθεια δραστηριοποιούνται πλέον στον ελεύθερο ανταγωνισμό.

Το Φεβρουάριο 2022 υπογράφηκε το συμβόλαιο για την 6^η Μονάδα Αεριοστροβίλων Συνδυασμένου Κύκλου στον ΗΣ Βασιλικού με συνολική μέγιστη δυναμικότητα 160MW.  Η νέα Μονάδα Παραγωγής αναμένεται να τεθεί σε εμπορική λειτουργία πριν την καλοκαιρινή περίοδο του  2024.  Η Μονάδα θα έχει ως κύριο καύσιμο το φυσικό αέριο, αλλά θα μπορεί να λειτουργεί και με διυλισμένο πετρέλαιο (diesel), ως εναλλακτικό καύσιμο. 

Ο πρώτος υδροηλεκτρικός σταθμός

Ο πρώτος υδροηλεκτρικός σταθμός λειτούργησε το 1927 στην Κακοπετριά. Το χωριό έχει το προνόμιο να είναι το πρώτο χωριό της κοιλάδας Σολέας που δέχεται τα νερά από τις βόρειες βουνοκορφές του Τροόδους. Εκτός από τη χρήση του για τη γεωργία, στο παρελθόν έδινε ενέργεια και στους νερόμυλους της Κακοπετριάς καθώς και όλης της Σολέας. Αυτό το νερό είδε και οραματίστηκε ο κακοπετρίτης Χρίστος Βασιλείου τον πρώτο υδροηλεκτρικό σταθμό που ήταν μια παγκύπρια πρωτοτυπία. Ο Βασιλείου εμπνεύστηκε από το μικρό ηλεκτρικό σταθμό του Αμιάντου που παρήγαγε ρεύμα για τις ανάγκες του μεταλλείου. Εντυπωσιάστηκε και σαν πολυτεχνίτης που ήταν αποφάσισε να κατασκευάσει ένα παρόμοιο σταθμό στην Κακοπετριά.Η πολύ ξεχωριστή κατασκευή βρίσκεται στη δυτική όχθη του ποταμού Καρκώτη πολύ κοντά στο μονοπάτι της "Βατερής".

Αρχικά το 1926 με συμπαραστάτη τη γυναίκα του, κατασκεύασε μια ξύλινη χοάνη η οποία κατεύθυνε το νερό στη φτερωτή της υδρογεννήτριας. Όμως οι καιρικές συνθήκες και η φθορά από το νερό τον οδήγησαν το 1927 να κατασκευάσει πιο ανθεκτική χοάνη από σκυρόδεμα ύψους περίπου 20 μέτρων. Στις 17 Σεπτεμβρίου 1927 ο πρώτος υδροηλεκτρικός σταθμός της Κύπρου παρέχει ηλεκτρισμό στην παλιά Κακοπετριά μέχρι και την πλατεία του χωριού. Στην πλατεία του χωριού Κακοπετρίτες και ξένοι συγκεντρώθηκαν και ανέμεναν εάν θα πετύχαινε το εγχείρημα του Βασιλείου. Μόλις νύχτωσε ο ηλεκτρολόγος έβαλε μπρος.

Το νερό έπεφτε με ορμή γοργά – γοργά στη «φτερωτή» και γεννήθηκε το φως μέσα στη νύχτα. Η Κακοπετριά απέκτησε ηλεκτρικό ρεύμα αλλά τα πρώτα χρόνια μόνο 30 σπίτια έπαιρναν ρεύμα. Αρχικά, ο  ηλεκτρολόγος παρήγαγε ρεύμα το καλοκαίρι μέχρι τις 1 το μεσημέρι τους χειμερινούς μήνες και λιγότερες ώρες το καλοκαίρι, αφού το νερό ήταν λιγοστό.  Μάλιστα, το ίδιο νερό που χρησιμοποιείτο στο Σταθμό έπαιρναν και οι αγρότες για την άρδευση των κτημάτων τους.

Οι αγρότες του έκοβαν το νερό για να ποτίσουν με συνέπεια να διακόπτεται η παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος και ο «ηλεκτρολόγος» έτρεχε στα χωράφια να βρει τους υπαίτιους. Σε μια περίπτωση τσακώθηκε με κάποιο συγχωριανό του του έσπασε το χέρι και οδηγήθηκε στο Δικαστήριο το οποίο τον καταδίκασε με 100 λίρες πρόστιμο.

Ο γιος του Ανδρέας συνέχισε από το 1947 την παράδοση και προχωρούσε στην εγκατάσταση  ηλεκτρικών εγκαταστάσεων.  Σταδιακά τοποθετήθηκαν πετρελαιομηχανές για την παραγωγή ρεύματος σε εγκαταστάσεις δίπλα από το σινεμά «Ορφέας». Όταν οι απαιτήσεις του χωριού μεγάλωναν οι πετρελαιομηχανές εργάζονταν  το καλοκαίρι και  ο υδροηλεκτρικός σταθμός το χειμώνα.

Με την πάροδο των χρόνων πέρασε το 1954 ένα νομοσχέδιο που προνοούσε ότι τα συμβόλαιο για την παροχή ρεύματος θα τερματίζονταν. Η επιχείρηση του Χρίστου Βασιλείου βρέθηκε στη δικαιοδοσία της ΑΗΚ. Ο γερο – Χρίστος πέθανε το 1980 σε ηλικία 84 ετών.

Πηγές:

1. Περιθώριο: Ο ηλεκτρισμός στην Κύπρο. Μικρό ιστορικό
2. ΑΗΚ: Ιστορική αναδρομή
3. Φωτογραφίες από τα blog του Φοίβου Σταυρίδη και Σωκράτη Τ. Αντωνιάδη
4. Κοινοτικό Συμβούλιο Κακοπετριάς