Σεπτέμβριος
Ο ένατος μήνας του χρόνου, αλλά ο έβδομος των Ρωμαίων των οποίων ο χρόνος άρχιζε από τον Μάρτιο. Η ονομασία του μήνα υποδηλώνει, ακριβώς, ότι ήταν ο έβδομος: Septimber, από το septe (=επτά). Κατά περιόδους οι Ρωμαίοι είχαν δώσει στον μήνα αυτό ονόματα αυτοκρατόρων τους, ονομάζοντάς τον Τιβέριο, Αντωνίνο. Γερμανικό κλπ. Ο Σεπτέμβριος αντιστοιχούσε (περίπου) με τον Βοηδρομίωνα του αττικού ημερολογίου. Στους Βυζαντινούς ο Σεπτέμβριος ήταν ο πρώτος μήνας του επίσημου ημερολογίου τους. Μάλιστα η 1η Σεπτεμβρίου είναι η αρχή της ινδίκτου κι απ' αυτήν αρχίζει και το εκκλησιαστικό έτος. Η ονομασία προέρχεται από την λατινική λέξη «indictio», η οποία σημαίνει ορισμός – δηλαδή την έναρξη του εκκλησιαστικού έτους. Ο όρος προήλθε από την συνήθεια των Ρωμαίων αυτοκρατόρων να ορίζουν δια θεσπίσματος για διάστημα δεκαπέντε ετών το ποσόν του ετησίου φόρου, που εισέπρατταν αυτήν την εποχή για την συντήρησι του στρατού. Κατ’ επέκτασιν καθιερώθηκε να ονομάζονται ινδικτιώνες και οι δεκαπενταετείς αυτοί κύκλοι που άρχισαν επί Καίσαρος Αυγούστου, τρία χρόνια πριν από την γέννηση του Χριστού.
Επειδή ο Σεπτέμβριος είναι εποχή συγκομιδής καρπών και προετοιμασίας για τον νέο κύκλο βλαστήσεως, ταίριαζε να εορτάζουν οι χριστιανοί την αρχή της γεωργικής περιόδου αποδίδοντας ευχαριστίες στον Θεό για την εύνοιά του προς την κτίση. Είναι αυτό που ήδη έκαναν οι Ιουδαίοι σύμφωνα με τις εντολές του Μωσαϊκού Νόμου· την πρώτη δηλαδή ημέρα του εβδόμου ιουδαϊκού μηνός, αρχές Σεπτεμβρίου, τελούσαν την εορτή της Νεομηνίας ή των Σαλπίγγων, κατά την οποίαν σχόλαζαν από κάθε εργασία, για να προσφέρουν θυσίες ολοκαυτωμάτων «εις οσμήν ευωδίας Κυρίω» (Λευϊτ. 23,18).
Ο Σεπτέμβριος είναι ο πρώτος μήνας του φθινοπώρου. Οι κυριότερες γιορτές του Σεπτεμβρίου είναι:
1. Του αγίου Μάμα στις 2 Σεπτεμβρίου. Στην Κύπρο ο άγιος τιμάται ιδιαίτερα, μάλιστα κι ως θαυματουργός. Πιστεύεται ότι θεράπευε τον πονόλαιμο και τους επιληπτικούς, όπως και τα βρέφη από διάφορες ασθένειες και κυρίως την αλαλία. Μεγάλα πανηγύρια γίνονταν στη Μόρφου και στο Δάλι (όπου άναβαν τη νύκτα κεριά στο νεκροταφείο, γιατί εκεί είναι ο ομώνυμος ναός).
2. Της Γεννήσεως της Θεοτόκου στις 8 Σεπτεμβρίου. Σε παλαιότερα χρόνια κατά τη μέρα αυτή «σκλάβωναν» παιδιά που έπασχαν από κάποια αρρώστια, όριζαν δηλαδή πόσο καιρό θα εργάζονταν δωρεάν στο μοναστήρι του Κύκκου για τη θεραπεία τους.
3. Της αγίας Θεοδώρας, στις 11 Σεπτεμβρίου, που πιστεύεται ότι προστατεύει τα παιδιά.
4. Της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου, η οποία θεωρείται πολύ μεγάλη γιορτή και κατά την οποία «ούτε τα πουλιά δεν χτίζουν φωλιά».
Κατά τη γιορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού κάθε γεωργός έπρεπε να φέρει στην εκκλησία ένα δέμα με σιτάρι και άλλο με κριθάρι και να τα βάλει κάτω από το τραπέζι, στο οποίο τοποθετείται ο μεγάλος δίσκος όπου είναι τοποθετημένος μέσα σε βασιλικούς ο Τίμιος Σταυρός που τον ραντίζουν με ροδόσταγμα, όταν ψάλλεται το «Κύριε ελέησον». Μετά τη θεία λειτουργία σκόρπιζαν αντιστοίχως τα δέματα μέσα στην ποσότητα του σπόρου που θα έσπερναν κατά την επόμενη χρονιά. Έτσι πιστευόταν ότι η ευλογία του σιταριού δεν χάνεται αλλά περνά από τον ένα χρόνο στον άλλο.
Το σιτάρι που έπαιρναν στην εκκλησία κατά τη μέρα της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού το μάζευαν κατά την τελευταία μέρα του θερισμού ως εξής: Όταν πλησίαζε το τέλος του θερισμού άφηναν ένα τετράγωνο μέρος αθέριστο (Πάφος) ή στρογγυλό (Ριζοκάρπασον). Ο κύκλος αυτός είναι μαγικός και συμβολίζει το κακό που πρέπει να μείνει έξω από τον κύκλο μέσα στον οποίο συγκεντρώνεται όλη η βλαστική δύναμη της χρονιάς. Σήκωναν τον οικοδεσπότη στα χέρια τους που συμβόλιζε τον Βλαστικό Δαίμονα (σε μερικά χωριά κρατούσαν τα δρεπάνια πάνω από το κεφάλι τους και ζητούσαν να τους κάμη τα ποθέρκα, δηλαδή ζητούσαν να τους ορίσει φαγητά που θα τους πρόσφερε). Σε μερικά μέρη κρατούσαν τον οικοδεσπότη πάνω από ένα ακανθώδη θάμνο και του ζητούσαν να υποσχεθεί φαγητά μετά τη λήξη του θερισμού διαφορετικά θα τον άφηναν να πέσει. Στην Πάφο (Γιόλου) και στο Ριζοκάρπασον το αθέριστο μέρος το έλεγαν μηλιά. Η μηλιά και το μήλο είναι σύμβολο ερωτικό, σύμβολο γονιμότητας και κατ' επέκταση σύμβολο της ευφορίας. Γι' αυτό στα χωριά της επαρχίας Κερύνειας υπήρχε γαμήλιο έθιμο που γινόταν μετά τον χορό του ανδρογύνου κατά το βράδυ της Δευτέρας, που λεγόταν επίσης μηλιά και συμβόλιζε κι αυτό το έθιμο την γονιμότητα. Κατά το έθιμο του θερισμού που λεγόταν μηλιά έβαζαν τον οικοδεσπότη να καθίσει στη μέση του τελευταίου αθέριστου μέρους του χωραφιού και τραγουδούσαν το τραγούδι που μεταξύ άλλων έλεγε τα εξής:
Γύρου-γύρου της μηλιάς
κόβκω μήλα τζ΄αι κλωνιά
κόβκω μήλα κότσ΄ινα
τζ΄αι νακκουρίν γλυκόξινα.
Ο οικοδεσπότης υποσχόταν δείπνο με κότες, κρασί, πίττες κλπ., οπότε τον άφηναν ελεύθερο. Κατόπιν άρχιζαν να σχηματίζουν χερόβολα με τα στάχυα που θέριζαν από τον σχηματιζόμενο αθέριστο σταυρό. Με τα στάχυα αυτά έπλεκαν τις λεγόμενες ψαθαρκές ή σταυρούς. Τον σταυρό τον έστηναν πάνω από τη μεγάλη θεμωνιά στο αλώνι. Τον πετούσαν μέσα στο αλώνι κατά το αλώνισμα των τελευταίων σταχυών. Την ψαθαρκά την φύλαγαν στο σπίτι. Σ' άλλα μέρη της Κύπρου τα στάχυα των ψαθαρκών ή των σταυρών τα φύλαγαν μέχρι την γιορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού ή κατά την γιορτή του αγίου Γεωργίου του Σπόρου για ευλογία. Τους σπόρους αυτούς τους ανεμείγνυαν με τον όλο σπόρο, για να ευλογηθεί και η μέλλουσα σοδειά.
Όσον αφορά τους βασιλικούς που τοποθετούν μαζί με τον Σταυρό κατά την ύψωσή του και που τους μοιράζει ο ιερέας στο εκκλησίασμα μετά την λήξη της θείας λειτουργίας, υπάρχει η εξής παράδοση: Οι Εβραίοι πέταξαν τον Σταυρό του Χριστού σε κάποιο μέρος και πάνω απ' αυτόν έριχναν σκουπίδια μέχρις ότου έγινε ένας μεγάλος σωρός. Πάνω στον σωρό αυτό βλαστούσε όμως ένας βασιλικός, τον οποίο ξερίζωναν, αλλά την επομένη μέρα ξαναβλαστούσε. Η αγία Ελένη βρήκε έτσι τον Τίμιο Σταυρό κι από τότε ο βασιλικός σχετίστηκε μαζί του.
Ο αγιασμός του νερού που γίνεται κατά την γιορτή αυτή δίδεται επίσης στους πιστούς που σε μερικά μέρη τον φυλάνε για τον πονοκέφαλο.
Σε παλαιότερα χρόνια περιέρχονταν την Κύπρο διάφοροι ιερωμένοι κρατώντας εικόνες και έκαμναν ζήδκειαν, ζητούσαν δηλαδή συνδρομές εις είδος από τους γεωργούς, που έδιδαν κάποια ποσότητα σιταριού ή κριθαριού. Ο ιερωμένος συνήθιζε να διαβάζει πάνω από τα προσφερόμενα κάποια ευαγγελική περικοπή και έπειτα από ορισμένες εκκλησιαστικές ευχές ευλογούσε το προσφερόμενο σιτάρι, μέρος του οποίου έπαιρνε ο οικοδεσπότης και το αναμείγνυε με τον υπόλοιπο σπόρο για ευλογία.
5. Κατά τις 17 Σεπτεμβρίου γιορτάζεται ο άγιος Αναστάσιος του οποίου υπάρχει φερώνυμος ναός στην Περιστερωνοπηγή της Αμμοχώστου. Ο άγιος πιστεύεται ότι θεραπεύει τους ρευματισμούς και γενικά τους πόνους των αρθρώσεων. Η παράδοση λέγει ότι ο άγιος ήταν σακκάς, δηλαδή υφαντής χονδρών τρίχινων σάκκων, μέσα στους οποίους τοποθετούνται δημητριακοί καρποί για μεταφορά ή προς φύλαξη. Ασκήτεψε σε υπόγεια σπηλιά, δίπλα από τον ναό, η οροφή της οποίας στηρίζεται πάνω σε κίονα. Στη σπηλιά αυτή βρίσκονται και τα ξύλινα εργαλεία υφαντικής του αγίου, με τα οποία οι ασθενείς συνήθιζαν να κτυπούν τα πονεμένα μέλη του σώματός τους αφού περιέρχονταν τρεις φορές τον κίονα, πιστεύοντας ότι έτσι θα θεραπεύονταν. Ο χρόνος της γιορτής αυτής συμπίπτει με την εποχή των προετοιμασιών για τους γάμους, κι έτσι το πανηγύρι του αγίου στην Περιστερωνοπηγή ήταν από τα μεγαλύτερα.
Κατά την ίδια μέρα γίνεται το πανηγύρι του αγίου Ευξιφίου (Αυξιβίου) στον Αστρομερίτη. Ο άγιος αυτός πίστευαν ότι βοηθούσε τις νέες που του έκαμναν ποδκιάν (=σκέπασμα της εικόνας του) να βρουν γαμπρό.
6. Στις 20 Σεπτεμβρίου γιορτάζεται ο άγιος Ευστάθιος, που θεωρείται προστάτης των μητέρων των οποίων πέθαναν παιδιά.
7. Η γιορτή της αγίας Θέκλας στις 24 Σεπτεμβρίου, της οποίας το αγίασμα στο χωριό Μοσφιλωτή θεωρείται ότι θεραπεύει τις δερματικές παθήσεις.
Ο Σεπτέμβριος είναι, στην Κύπρο, ο κατ' εξοχήν μήνας του τρύγου. Τούτο εκφράζει και η ακόλουθη παροιμία: Τον Σεπτέμβρην τα σταφύλια, τον Οκτώβρην τα κουδούνια. Υποδηλώνεται ότι μέσα στο Σεπτέμβριο θα πρέπει να μαζευτούν τα σταφύλια. Με τη λέξη κουδούνια εννοούνται τα κοπάδια — πρόβατα, αίγες κλπ. —που πρέπει κι αυτά να μαζευτούν στα χειμαδιά τους, επειδή καταφθάνει το κρύο. Την αλλαγή του καιρού υποδηλώνει και η παροιμία: Του Σταυρού σταύρωννε τζ’ έμπαιννε έσσω. Η παροιμία αυτή, που έχει πολλές παραλλαγές, θέλει να πει ότι ο καιρός αλλάζει προς το χειρότερο από την ημέρα της γιορτής του Τιμίου Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου), γι’ αυτό και δεν πρέπει να μένει κανένας στο ύπαιθρο αλλά να μετακινηθεί στο σπίτι του, σε κλειστό χώρο. Και τούτο γιατί σε παλαιότερες εποχές πολύ συχνά οι αγρότες και γεωργοί μετακινούνταν εποχιακά στους χώρους εργασίας στα κτήματά τους, όπου και διέμεναν πρόχειρα.
Μετά τον τρύγο έπρεπε τα σταφύλια που μαζεύονταν να αποθηκευτούν κατάλληλα, ύστερα από τις σχετικές εργασίες, για παραγωγή του κρασιού. Θα κατασκευάζονταν επίσης ο ππαλουζές*, ο σουτζ΄ιούκκος*, τα κκιοφτέρκα*, τα σταφίδκια* κλπ. Έτσι, στα ορεινά κρασοχώρια ο Σεπτέμβριος ήταν μήνας πολλής και σκληρής δουλειάς, κι αυτό, ίσως, υποδηλώνει και το δημοτικό:
Νά 'μουν γέρος τον σ'ειμώναν
τζ'αι παιδίν μωρόν το θέρος
τζ'αι τον τζ'αιρόν των σταφυλιών
άδρωπος μουστακωμένος.
Εκτός από τις εργασίες τις σχετικές με τα σταφύλια και τα παράγωγά τους, άρχιζαν μέσα στον Σεπτέμβριο και όλες οι απαραίτητες προετοιμασίες για τον ερχομό των βροχών και, γενικά, του χειμώνα, που περιελάμβαναν και προετοιμασίες των χωραφιών για τη σπορά, κοντά σ' όλες τις άλλες γεωργικές ασχολίες της εποχής. Ο τρύγος άρχιζε συνήθως μετά τη γιορτή της Παναγίας (8 του μήνα) ή του Σταυρού (14 του μήνα). Συνεχιζόταν όμως και κατά τον Οκτώβριο.