Ψηφιδωτό

Λέγεται και μωσαϊκό (mosaic). Είναι η τέχνη της διακόσμησης επιφανειών με παραστάσεις και σχέδια που φιλοτεχνούνται με μικρές πολύχρωμες ψηφίδες οι οποίες και τοποθετούνται κατάλληλα από τον καλλιτέχνη. Οι ψηφίδες αυτές είναι κομματάκια είτε από πέτρες, είτε από μάρμαρο ή γυαλί, που επικολλούνται σε στρώμα από αμμοκονίαμα. Οι ψηφιδωτές παραστάσεις, που είναι είτε πρόσωπα και πράγματα, είτε σκηνές και τοπία, είτε ακόμη φυτικά μοτίβα ή γεωμετρικά σχέδια, είτε ζώα, ψάρια και πουλιά, διακοσμούν πατώματα ή και εσωτερικούς κι εξωτερικούς τοίχους ή και θόλους, κόγχες κι οροφές μεγάλων οικοδομημάτων, κυρίως εκκλησιών.

Η τέχνη του ψηφιδωτού είναι πανάρχαια και, σύμφωνα προς τα υπάρχοντα δεδομένα, άκμασε αρχικά στη Μεσοποταμία κατά την 3η χιλιετία π.Χ. Πολύ αργότερα επαναχρησιμοποιήθηκε στην αρχαία Ελλάδα (όπως λ.χ. τα ψηφιδωτά της Πέλλας του 4ου π.Χ. αιώνα), στη Δυτική Μικρά Ασία (Γόρδιον) κ.α. Νέα ώθηση δόθηκε κατά τα Ελληνιστικά χρόνια (Πέργαμος, Αίγυπτος κ.α.) και κατά τα χρόνια της Ρωμαϊκής κυριαρχίας, οπότε έχουμε και τα διασωθέντα περίφημα ψηφιδωτά της Κύπρου (Πάφος κ.α.). Οι Ρωμαίοι εισήγαγαν την τέχνη του ψηφιδωτού τόσο στις κατοικίες όσο και στους χώρους λατρείας, χαρακτηριστικά δε δείγματα ψηφιδωτής τέχνης αυτής της περιόδου προέρχονται από την Πομπηία.

Πρώτοι χριστιανοί χρόνοι

Κατά τους πρώτους μετά Χριστόν αιώνες η τέχνη του ψηφιδωτού γνώρισε νέα μεγάλη άνθηση που συνεχίστηκε κι αργότερα (ψηφιδωτά Ραβέννας, των μέσων του 5ου μ.Χ. αιώνα, ενώ άλλα εκλεκτά δείγματα απαντώνται στη Ρώμη, στη Νεάπολη, στο Μιλάνο κ.α.). Επίσης οι Βυζαντινοί υιοθέτησαν την τέχνη του ψηφιδωτού με άριστα αποτελέσματα, χρησιμοποιώντας την για διακοσμήσεις ναών με βιβλικές και γενικά θρησκευτικές παραστάσεις. Από τα πρωιμότερα δείγματα βυζαντινών ψηφιδωτών είναι εκείνα του Αγίου Γεωργίου (Ροτόντα) στη Θεσσαλονίκη (περί το 400 μ.Χ.). Ωστόσο η κατ' εξοχήν βυζαντινή τέχνη των ψηφιδωτών εμφανίζεται κατά τον 6ο αιώνα, οπότε άρχισαν να χρησιμοποιούνται και ψηφίδες από χρυσό. Εκλεκτά δείγματα αυτής της περιόδου απαντώνται στη Θεσσαλονίκη (Άγιος Δημήτριος), στο μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά και στην Κύπρο (εκκλησίες Παναγίας Κανακαρίας στην Καρπασία και Αγγελόκτιστης στο Κίτι). Αργότερα (αρχές 8ου αιώνα κ.ε.) έχουμε ξανά εξάπλωση της τέχνης των ψηφιδωτών σε ναούς στη Δύση (παρεκκλήσι Αγίου Πέτρου στη Ρώμη) και σε τεμένη στην Ανατολή (Ιερουσαλήμ, Δαμασκός).

Βλέπε λήμμα: Παναγία Κανακαριά και Παναγία Αγγελόκτιστη

Το β' μισό του 9ου μ.Χ. αιώνα, μετά τον τερματισμό της εικονομαχίας, διακοσμήθηκε με θαυμάσιας τέχνης ψηφιδωτά ο ναός της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Κατά τον 11ο αιώνα εξαίρετα δείγματα βυζαντινής τέχνης αποτελούν τα ελληνικά ψηφιδωτά στο Δαφνί, στον Όσιο Λουκά, στη Φωκίδα και στη Χίο. Εκτός Ελλάδος, έχουμε τα ψηφιδωτά στην εκκλησία της Αγίας Σοφίας στο Κίεβο (11ος αιώνας) και στο Παλέρμο (Μαρτοράνα, μέσα του 12ου αιώνα). Βυζαντινοί τεχνίτες φαίνεται ότι είχαν εργαστεί και στη Βενετία (12ος και 13ος αιώνας) όπου απαντώνται ψηφιδωτά με έκδηλη τη βυζαντινή τεχνοτροπία στον καθεδρικό ναό του Αγίου Μάρκου και στους ναούς του Μουράνο και του Τορσέλλο. Στο Παλέρμο επίσης (Καπέλα Παλατίνα) σώζονται ψηφιδωτά βυζαντινής τεχνοτροπίας του 12ου αιώνα.

Αργότερα το ψηφιδωτό υιοθετήθηκε, ως τέχνη, και για γοτθικούς ναούς που εμφάνισαν όμως ως νέα εξέλιξη το χρωματιστό γυαλί. Ψηφιδωτά ωστόσο συνέχισαν να δημιουργούνται στη Δύση και μετά τη πτώση του Βυζαντίου, ιδίως δε στη Φλωρεντία και στη Ρώμη. Σήμερα λίγοι σχετικά καλλιτέχνες συνεχίζουν να εργάζονται στον τομέα αυτό της τέχνης.

Τα ψηφιδωτά της Κύπρου: Στην Κύπρο έχουν αποκαλυφθεί μέχρι σήμερα, από την αρχαιολογική σκαπάνη, θαυμάσιας τέχνης αρχαία ψηφιδωτά δάπεδα όπως και ψηφιδωτές παραστάσεις σε δάπεδα πρωτοχριστιανικών βασιλικών σε διάφορα μέρη του νησιού. Παραστάσεις ψηφιδωτών εκτός των δαπέδων, διασώθηκαν σε δυο εκκλησίες της Κύπρου, στην εκκλησία της Παναγίας Κανακαρίας στη Λυθράγκωμη και στην εκκλησία της Αγγελόκτιστης στο Κίτι. Τα ψηφιδωτά της Λυθράγκωμης (στην κατεχόμενη από τους Τούρκους από το 1974 χερσόνησο της Καρπασίας) έχουν καταστραφεί. Γενικότερα, τα σωζόμενα στην Κύπρο ψηφιδωτά αρχαίων μνημείων (τουλάχιστον όσα έχουν μέχρι σήμερα αποκαλυφθεί) καλύπτουν μια περίοδο 1.000 περίπου χρόνων, από τα Ελληνιστικά χρόνια μέχρι τα Πρωτοβυζαντινά χρόνια.

Το αρχαιότερο μωσαϊκό που βρέθηκε μέχρι σήμερα στην Κύπρο είναι εκείνο που απεικονίζει τη μυθική Σκύλλα. Βρέθηκε το 1977 περίπου 1 μέτρο χαμηλότερα από το πάτωμα της γνωστής «Οικίας του Διονύσου» με τα εξαίρετα μεταγενέστερα ψηφιδωτά και είναι διαστάσεων 1,32X1,22μ. Είναι σχηματισμένο από ψηφίδες σε τόνους μαύρου και άσπρου και χρονολογείται στα τέλη του 4ου ή στις αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα.

Βλέπε λήμμα: Πάφος- Ανασκαφές

Από τα αρχαιότερα κυπριακά ψηφιδωτά είναι και ψηφιδωτό δάπεδο από φυσικά άκοπα βότσαλα (όπως κι εκείνο της Σκύλλας), που βρέθηκε στο Κούριον. Στο Κίτιον, επίσης, βρέθηκε κυκλικό ψηφιδωτό από δάπεδο, πιθανώς κτιρίου λουτρών.

Γνωστότερα όμως, και εξαίρετης τέχνης, είναι τα ψηφιδωτά των Ρωμαϊκών χρόνων στην Κάτω Πάφο: Τα διάφορα ψηφιδωτά στο δάπεδο της γνωστής «οικίας του Διονύσου», με πλήθος παραστάσεων από την ελληνική μυθολογία και με σκηνές κυνηγίου κι άλλες διακοσμητικές παραστάσεις۬ το γνωστότατο ψηφιδωτό της Λήδας και του Κύκνου από την «οικία της Λήδας» στην Παλαίπαφο (βρίσκεται τώρα στο Κυπριακό Μουσείο στη Λευκωσία, μετά την κλοπή κι ανεύρεσή του)۬ το εξαίρετο ψηφιδωτό της πάλης του Θησέα με τον Μινώταυρο από την «οικία του Θησέα»۬ το απαράμιλλο ψηφιδωτό του Ορφέα κι άλλα δυο ψηφιδωτά από την «οικία του Ορφέα» και τέλος ωραιότατα ψηφιδωτά της «οικίας του Αιώνα» με παραστάσεις από την ελληνική μυθολογία.

Ψηφιδωτά στο Κούριο

Στο Κούριον υπάρχουν επίσης εξαίρετα μωσαϊκά σε δάπεδα: παραστάσεις μονομάχων από την «οικία των Μονομάχων», σκηνή της αποκάλυψης του Αχιλλέα από τον Οδυσσέα στην «οικία του Αχιλλέα», εις δε την «οικία του Ευστολίου» υπάρχουν ωραία μεταγενέστερα ψηφιδωτά (των Πρωτοχριστιανικών χρόνων) με παραστάσεις της Κτίσης, πουλιών, ψαριών, καθώς και επιγραφές.

Βλέπε λήμμα: Κούριο- Αρχαιολογικός χώρος

Στη Σαλαμίνα είχαν επίσης διασωθεί ψηφιδωτές συνθέσεις στα οικοδομήματα των δημοσίων λουτρών της πόλης.

Στους Σόλους διασώθηκαν ψηφιδωτά του 4ου και 5ου μ.Χ. αιώνα στο δάπεδο της εκεί πρωτοχριστιανικής βασιλικής.

Ψηφιδωτά δάπεδα των Πρωτοβυζαντινών χρόνων βρέθηκαν και σε αρκετές άλλες βασιλικές. Αναφέρουμε τις βασιλικές της Αγίας Κυριακής (Χρυσοπολίτισσας), του Αγίου Γεωργίου (Πέγειας), του Αγίου Σπυρίδωνος (στην Τρεμετουσιά), της Αγίας Τριάδας (Γιαλούσα, Καρπασία), Καμπανόπετρας (Σαλαμίνα), Αγίου Φίλωνος (Καρπασία), στη Λάμπουσα (αρχαία Λάπηθος) κ.α.

Ακόμη, αρχαίες ψηφιδωτές παραστάσεις βρέθηκαν και σε άλλα μέρη της Κύπρου (Άλασσα και Μανσούρα).

Τέλος, του 6ου αιώνα είναι τα εξαίρετης τέχνης ψηφιδωτά της Παναγίας Αγγελόκτιστης στο χωριό Κίτι της επαρχίας Λάρνακας και της Παναγίας Κανακαρίας στη Λυθράγκωμη της Καρπασίας. Κάπως μεταγενέστερη θεωρείται η ψηφιδωτή σύνθεση που διασώθηκε στην εκκλησία της Παναγίας της Κυράς κοντά στο χωριό Λειβάδια της επαρχίας Αμμοχώστου.Το ψηφιδωτό αυτό υπολογίζεται ότι είναι των αρχών του 7ου αιώνα. Στις τρεις αυτές εκκλησίες (Αγγελόκτιστης, Κανακαρίας και Κυράς) τα διασωθέντα ψηφιδωτά βρίσκονταν σε σωζόμενες αψίδες παλαιοχριστιανικών ναών που αργότερα ενσωματώθηκαν σε εκκλησίες της Μέσης Βυζαντινής περιόδου.

* Σημειώνουμε εδώ το παγκόσμιο ενδιαφέρον που είχε προκληθεί κατά τα τελευταία χρόνια σχετικά με τα περίφημα ψηφιδωτά της Παναγίας Κανακαρίας (ή Κανακαριάς). Τα ψηφιδωτά αυτά αποκολλήθηκαν και καταστράφηκαν από τους Τούρκους. Μερικά τμήματά τους πωλήθηκαν σε εξευτελιστική τιμή στην Ευρώπη, απ' όπου και τα αγόρασε Αμερικανίδα έμπορος έργων τέχνης που τα μετέφερε στις Ηνωμένες Πολιτείες με σκοπό να τα πωλήσει έναντι πολλών εκατομμυρίων δολαρίων. Όταν έγινε γνωστή η προσπάθεια, τόσο η κυπριακή κυβέρνηση όσο και η Εκκλησία της Κύπρου (η δεύτερη ως νόμιμος ιδιοκτήτης) προσέφυγαν στη δικαιοσύνη, απαιτώντας την επιστροφή των κλαπέντων ψηφιδωτών στην Κύπρο. Η δίκη, που έγινε στην Ινδιανάπολη των ΗΠΑ, είχε και γενικότερο παγκόσμιο ενδιαφέρον γιατί το αποτέλεσμά της θα ήταν σταθμός και σοβαρότατο προηγούμενο σε ζητήματα εμπορίας κλοπιμαίων έργων τέχνης και αρχαιολογικών θησαυρών. Η δίκη έληξε με νίκη της Κυπριακής Εκκλησίας και της Κυπριακής Πολιτείας. Η έμπορος έργων τέχνης Περλ Γκόλντμπεργκ προσέφυγε σε ανώτατο δικαστήριο που και πάλι δικαίωσε τις κυπριακές θέσεις και διέταξε την επιστροφή των ψηφιδωτών στην Κύπρο.

Τα κυπριακά ψηφιδωτά της Αρχαιότητας, και βασικά εκείνα των διαφόρων «οικιών» στην Κάτω Πάφο, διακρίνονται για τον χρωματικό τους πλούτο, την φωτεινότητα γενικά των χρωμάτων, την πλατιά θεματογραφία τους, τη ζωντάνια των μορφών και την ισορροπία της σύνθεσης. Γενικά απουσιάζουν τα φόντα, εκτός μερικών εξαιρέσεων όπου ένα δέντρο συμπληρώνει την όλη σύνθεση. Οι συνθέσεις περικλείονται σε ψηφιδωτά πλαίσια με γεωμετρικά σχήματα. Σε αρκετές συνθέσεις υπάρχει δραματικότητα και κίνηση, ενώ οι φωτοσκιάσεις, με σκούρων χρωμάτων ψηφίδες, προσθέτουν στη ζωντάνια των έργων. Αλλά και τα δυο ψηφιδωτά των μονομάχων στο Κούριον, μοναδικά στο είδος τους σ' ολόκληρη της Εγγύς Ανατολή, χαρακτηρίζονται από μια παράξενη «ηρεμία» που έρχεται σε πλήρη αντίθεση προς το ίδιο το θέμα, δηλαδή την μονομαχία. Το ψηφιδωτό, πάλι, της αποκάλυψης του Αχιλλέα από τον Οδυσσέα, επίσης στο Κούριον, αποτυπώνει με ζωντάνια ακριβώς τη συγκεκριμένη στιγμή της αποκάλυψης.

Όλα αυτά τα ψηφιδωτά, και ιδίως εκείνα των διαφόρων «οικιών» στην Κάτω Πάφο, διακρίνονται και για την τελειότητα στην τεχνική της κατασκευής τους και φανερώνουν ότι η τέχνη του ψηφιδωτού είχε φθάσει σε πολύ υψηλό επίπεδο στην αρχαία Κύπρο.

Για τον πλούτο των σχημάτων και την ισορροπία στην όλη σύνθεση, διακρίνονται και τα διάφορα ψηφιδωτά δάπεδα με αποκλειστικά διακοσμητικά γεωμετρικά σχέδια, ή με συνδυασμό φυτικών μοτίβων και παραστάσεων με πουλιά, ψάρια και ζώα. Την ωραία αποτύπωση ζώων βλέπουμε και στα ψηφιδωτά με σκηνές κυνηγίου, στην «οικία του Διονύσου» στην Κάτω Πάφο.

Τέλος, τα ψηφιδωτά του 6ου μ.Χ. αιώνα στην Παναγία Κανακαρία και στην Αγγελόκτιστη στο Κίτι (εκείνο της Παναγίας Κυράς είναι περισσότερο κατεστραμμένο), είναι επίσης εξαιρετικής τέχνης.

Το ψηφιδωτό στην Αγγελόκτιστη παρουσιάζει την Παναγία όρθια, σε ολόσωμη σύνθεση, να κρατεί τον μικρό Χριστό, σ' ένα προδρομικό τύπο της Οδηγήτριας. Παραστέκονται οι αρχάγγελοι Μιχαήλ (μισοκατεστραμμένος) και Γαβριήλ. Η όλη σύνθεση περιβάλλεται από διακοσμητική ταινία στην οποία κυριαρχεί το θέμα της πηγής της ζωής με πλούσια φυτικά μοτίβα, πτηνά (πάπιες, παπαγάλοι) και ζώα (ελάφια).

Στο (ήδη κατεστραμμένο από τους Τούρκους) ανεκτίμητο ψηφιδωτό στην Κανακαρία, η Παναγία εικονίζεται επίσης σε μετωπική στάση, αλλά ένθρονος, με τον Χριστό στα γόνατά της. Την περιέβαλλε φωτεινή δόξα. Το κεφάλι της δεν είχε διασωθεί. Το τοπίο ήταν παραδείσιο (με φοίνικες και άλλα πλατύφυλλα φυτά). Οι δυο αρχάγγελοι βρίσκονταν και πάλι αριστερά και δεξιά της Θεοτόκου (από τον αρχάγγελο στ' αριστερά εσώζετο μόνο το δεξί του χέρι). Την όλη παράσταση περιέκλειε πλατειά ζώνη με γεωμετρικό και φυτικό διάκοσμο και με 13 μετάλλια στα οποία εικονίζονταν στηθαίοι ο Χριστός και οι 12 απόστολοι (σώζονταν 10 μόνο μετάλλια).

Στο ψηφιδωτό της Παναγίας της Κυράς, η Παναγία εικονίζεται και πάλι όρ θια, χωρίς τον Χριστό, με τα χέρια υψωμένα σε δέηση, μέσα σε χρυσό φόντο. Η όλη σύνθεση διασώθηκε αρκετά κατεστραμμένη. Για το έργο αυτό χρησιμοποιήθηκαν πολύ μικρές ψηφίδες, όπως και σ' εκείνο της Αγγελόκτιστης, ειδικά για τα γυμνά μέρη του σώματος. Πληροφορίες αναφέρουν ότι οι Τούρκοι κατέστρεψαν και το ψηφιδωτό στην εκκλησία της Παναγίας της Κυράς. Έτσι, από την Πρωτοβυζαντινή περίοδο, σώζεται στην Κύπρο μόνο εκείνο της Αγγελόκτιστης.

Τα ψηφιδωτά αυτά, εκτός από το υψηλό επίπεδο κατασκευής, έχουν και φιλοσοφικές προεκτάσεις - και ιδίως εκείνο της Κανακαρίας που, κατά μια ανάλυση, εξέφραζε την ορθόδοξη δογματική άποψη της συνόδου της Χαλκηδόνος (451 μ.Χ.) περί της ενότητας των δυο φύσεων του Χριστού σε μια υπόσταση, άποψη που επικυρώθηκε κι από τη σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως το 536۬ έτσι αποτελούσε μια ξεκάθαρη κυπριακή απάντηση στην αίρεση των Μονοφυσιτών.

Η τέχνη του ψηφιδωτού στην Κύπρο σήμερα: Σήμερα μερικοί καλλιτέχνες εργάζονται και στον τομέα του ψηφιδωτού. Αναφέρουμε, μεταξύ άλλων, τον Γιώργο Κοτσώνη, τον Χριστόφορο Σάββα, τους αδελφούς Κεπόλα, και στην Πάφο τον Ανδρέα Ταπακούδη. Ο τελευταίος εργάζεται ειδικότερα στην κατασκευή ψηφιδωτών συνθέσεων εντελώς όμοιων με αρχαία ψηφιδωτά της Κάτω Πάφου, για διακόσμηση ξενοδοχείων κι άλλων χώρων, αξίζει δε να σημειωθεί ότι είναι και συντηρητής ψηφιδωτών στο Τμήμα Αρχαιοτήτων.

Ψηφιδωτά έχουν κατασκευαστεί για το μοναστήρι του Κύκκου από τους Κυπρίους καλλιτέχνες Γιώργο Κεπόλα, Κρίτωνα Μακρυγιάννη και Σώζο Γιαννούδη, και από τον Ελλαδίτη Παύλο Σαρφατή, όπως και για το μοναστήρι της Παναγίας του Μαχαιρά από τον Αριστείδη Αναστασιάδη. Μερικοί άλλοι καλλιτέχνες ασχολούνται επίσης σποραδικά και με την τέχνη του ψηφιδωτού.

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια