Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Τοποθεσία σε εξέχουσα λοφώδη περιοχή της επαρχίας Κερύνειας, γύρω στα 4 χμ. βορειοανατολικά του χωριού Πέλλα Παΐς και σε ίση περίπου απόσταση νοτιοανατολικά του χωριού Καζάφανι. Στη βόρεια πλευρά χαμηλού λόφου, που ατενίζει τη θάλασσα, το 1931 επισημάνθηκε μεγάλο νεκροταφείο της δεύτερης και τρίτης φάσης της Πρώιμης εποχής του Χαλκού (2075 - 2000, 2000 - 1900 π.Χ.), που είχε συληθεί επανειλημμένα στο απώτερο παρελθόν. 48 από τους τάφους της δυτικής πλευράς του νεκροταφείου σκάφτηκαν συστηματικά μεταξύ 1931 και 1933 με τη συνεργασία του Κυπριακού Μουσείου και του Μουσείου του Λούβρου, υπό τη συνδιεύθυνση των Π. Δικαίου και C. F. Schaeffer. Άλλοι 82 τάφοι στην ανατολική πλευρά του ίδιου νεκροταφείου σκάφτηκαν το 1937 και το 1938 από την αρχαιολογική αποστολή της Βρεττανικής Σχολής Αθηνών, υπό τη διεύθυνση του J.R. Stewart.

Η αρχιτεκτονική των ανασκαφέντων τάφων αποτελεί εξέλιξη από την αρχιτεκτονική των χαλκολιθικών τάφων που βρέθηκαν στην τοποθεσία Μοσφύλια της Κισσόνεργας στην Πάφο. Οι τάφοι είναι λαξευτοί μέσα στον φυσικό βράχο και αποτελούνται από κάθετο, ορθογώνιο ή ακανόνιστο τετράγωνο δρόμο, από στόμια με παρόμοια σχήματα και από ένα σπηλαιόσχημο νεκρικό θάλαμο με επίπεδο δάπεδο και κυρτά, συνήθως, τοιχώματα. Οι νεκροί, ένας ή περισσότεροι, τοποθετούνταν σε οριζόντια στάση και συνοδεύονταν από πλούσια κτερίσματα, που περιλάμβαναν πήλινα αγγεία και ειδώλια, χάλκινα εργαλεία, εγχειρίδια, όπλα, σκουλαρίκια, περόνες, βραχιόλια και άλλα κοσμήματα, πήλινα σφονδύλια, ελάχιστα λίθινα αγγεία και εργαλεία, οστέινα μικροτεχνικά έργα και άλλα αντικείμενα. Ανάμεσα στα πολυάριθμα ερυθροστιλβωτά αγγεία που απέδωσαν οι τάφοι, ξεχωριστή θέση κατέχουν τα σύνθετα τελετουργικά αγγεία με κυλινδρικές βάσεις και λοξότμητα στόμια, τα βαθιά σκυφοειδή αγγεία και οι υψίποδες λεκάνες με ανάγλυφες και ολόγλυφες προτομές ταύρων, κριών και φιδιών, τα λεβητόσχημα αγγεία με διπλές κάθετες λαβές και εκροές, οι λεμβόσχημες πυξίδες με ολόγλυφα ανθρωπόμορφα ειδώλια στη θέση των λαβών, τα ζωόμορφα και πτηνόμορφα αγγεία με εγχάρακτες διακοσμητικές γραμμές, τα μικρά ημισφαιρικά κύπελλα με στιλβωτή μονόχρωμη ή δίχρωμη — κόκκινη και μαύρη —επιφάνεια και τα ξιφοειδή και αδρακτοειδή αγγεία με απλές, τεθλασμένες και κυματοειδείς εγχάρακτες διακοσμητικές γραμμές.

Εκτός από την εκδήλωση κοινωνικής και οικονομικής προόδου, αρκετά από τα αποκαλυφθέντα ερυθροστιλβωτά αγγεία αποτελούν συμβολικά δείγματα βαθιάς θρησκευτικότητας. Οι λεκάνες και οι πυξίδες με τ' ανθρωπόμορφα ειδώλια γύρω στο χείλος, ειδικά με τα γυναικεία ειδώλια που κρατούν βρέφη και ιδιαίτερα με τις παραστάσεις ενός ζευγαριού στο κρεβάτι και μιας ομάδας που βοηθούν στη γέννα, είναι σαφείς αποδείξεις για τη συνέχιση της λατρείας της θεάς της Γονιμότητας.

Στα περισσότερα τελετουργικά ερυθροστιλβωτά αγγεία οι ταυροκεφαλές δεσπόζουν ανάμεσα στ' άλλα ολόγλυφα διακοσμητικά μοτίβα. Το διακοσμητικό αυτό στοιχείο που παρουσιάζεται για πρώτη φορά, αποτελεί το νέο σύμβολο της θεάς της Γονιμότητας. Εκτός από τις ταυροκεφαλές, οι ολόγλυφες διακοσμητικές συνθέσεις των τελετουργικών αγγείων περιλαμβάνουν και φίδια είτε σε οριζόντια είτε σε κάθετη διάταξη, που κι αυτά για πρώτη φορά εμφανίζονται και συμβολίζουν τη χθόνια θεότητα ή το θάνατο. Έτσι, είναι ολοφάνερο ότι, παράλληλα με τη συνέχιση της λατρείας της θεάς της Γονιμότητας, στην Πρώιμη εποχή του Χαλκού εμφανίζεται και η λατρεία της θεότητας του Θανάτου και τα νέα σύμβολά τους είναι, αντιστοίχως, οι ταυροκεφαλές ή τα βουκράνια και τα φίδια. Η πληθωρική συνύπαρξη των ερυθροστιλβωτών αγγείων με τα σύμβολα των θεοτήτων της Γονιμότητας και του Θανάτου ανάμεσα στ' άλλα αγγεία εκδηλώνει την ύπαρξη ειδικών θρησκευτικών τελετών, στις οποίες εχρησιμοποιούντο μαζί με τ' άλλα λατρευτικά αντικείμενα.

Εκτός από τα άφθονα τελετουργικά αγγεία, μια άλλη επιπρόσθετη απόδειξη από τους τάφους στους Βουνούς, για την ύπαρξη ειδικών ιεροτελεστιών, είναι ένα εξαιρετικό πήλινο ομοίωμα ιερού τεμένους. Το μοναδικό αυτό εύρημα παριστάνει σε μικρογραφία ένα κυκλικό ιερό με μια πλατιά είσοδο, μέσα στο οποίο διαδραματίζεται ολοζώντανη μια σκηνή ιεροτελεστίας ή κάποιας μυσταγωγίας. Στο κέντρο του κυκλικού τοίχου, απέναντι από την είσοδο, εικονίζεται μια ανάγλυφη σύνθεση τριών λατρευτικών αντικειμένων σε μορφές ξοάνων με ταυροκεφαλές, που έχουν τα χέρια ενωμένα σε έκταση και από τις ενώσεις των χεριών κρέμονται φίδια. Τα τρία ξόανα πλαισιώνονται από έξι ολόγλυφες ανθρώπινες μορφές με ταυροκεφαλές, που κάθονται με σταυρωμένα χέρια σε χαμηλά έδρανα, δυο στ' αριστερά και τέσσερις στα δεξιά. Ένα χαμηλό ημικυκλικό περίφραγμα στο δάπεδο του ιερού απομονώνει τα ξόανα από τον υπόλοιπο λατρευτικό χώρο. Πίσω απ' αυτό, μια, παρόμοια με τις άλλες, ανθρώπινη μορφή είναι γονατιστή και με τα χέρια απλωμένα σε στάση προσευχής κοιτάζει με δέος τα τρία ξόανα. Πιο πίσω, στ' αριστερά της γονατιστής μορφής, μια άλλη επιβλητική μορφή με διάτρητα αυτιά και μ' ένα είδος στέμματος στην κεφαλή, που ίσως να είναι ο αρχιερέας ή ο αρχηγός της κοινότητας, κάθεται με σταυρωμένα χέρια σε πολύ ευρύχωρο θρόνο.

Δεξιά από την κύρια αυτή μορφή, μια ομάδα από έξι άλλες μορφές με ταυροκεφαλές και με τα χέρια σταυρωμένα, σε κυκλική διάταξη, παρακολουθεί κι αυτή, όρθια σε στάση προσευχής, την ιεροτελεστία. Δυο άλλες παρόμοιες όρθιες μορφές, που πιθανό να εκτελούν χρέη φρουρών, βρίσκονται δεξιά και αριστερά της εισόδου και, παράλληλα με τα καθήκοντά τους, προσεύχονται κι αυτές και προσέχουν ταυτόχρονα δυο ζεύγη ταύρων μέσα σε περιφράγματα, που φαίνεται να προορίζονταν για θυσία. Στην άκρη του αριστερού περιφράγματος, μια πανομοιότυπη με τις άλλες μορφή κρατά στην αγκαλιά της βρέφος, που  κι αυτό ίσως να προοριζόταν για θυσία μαζί με τους ταύρους και δίπλα απ' αυτή μια άλλη μορφή συμπληρώνει τον αριθμό των προσώπων που συμμετέχουν στην ιεροτελεστία. Την πιθανή υπόθεση για το μυστηριακό χαρακτήρα της ιεροτελεστίας τονίζει η ανάγλυφη απεικόνιση ενός ανεπιθύμητου επισκέπτη, που, κι αυτός με ταυροκεφαλή, σκαρφαλωμένος στον ψηλό τοίχο του ιερού, προσπαθεί να παρακολουθήσει απ' έξω τι ακριβώς γίνεται μέσα στον λατρευτικό χώρο. Η επικρατέστερη ερμηνεία για το συμβολισμό και το βαθύτερο νόημα της ιεροτελεστίας, που παριστάνει το μικρογραφικό ομοίωμα του κυκλικού ιερού τεμένους των Βουνών, είναι ότι οι θρησκευτικές αυτές τελετές γίνονταν για να εκφράσουν με τον πιο έντονο τρόπο τη λατρεία στους θεούς της Γονιμότητας και του Θανάτου, που τα αντίστοιχα νέα ιερά σύμβολά τους ήταν οι ταύροι και τα φίδια.

Μια άλλη πτυχή της καθημερινής ζωής κατά τη διάρκεια των δυο τελευταίων φάσεων της Πρώιμης εποχής του Χαλκού, που αποκρυσταλλώνεται με τα νεκρικά ταφικά κτερίσματα στους Βουνούς, είναι οι γεωργοκτηνοτροφικές εργασίες. Ανάμεσα στα πολυάριθμα αγγεία, τα εργαλεία, τα όπλα, τα βιοτεχνικά είδη, τα κοσμήματα και τ' άλλα αντικείμενα, βρέθηκαν κατάλοιπα απανθρακωμένων σπόρων σιταριού, κριθαριού, μπιζελιών, φασολιών, φακής και ελιών και οστά αιγοπροβάτων, χοίρων, ελαφιών και βοδιών, που μαρτυρούν ότι η γεωργία και η κτηνοτροφία συμβάδιζαν με τη μεταλλουργία, τη βιοτεχνία και το εμπόριο στην ανάπτυξη και τη συνεχή εξέλιξη. Ο ταύρος γίνεται το ιερό κατοικίδιο ζώο και εκτός του ότι θυσιάζεται προς τιμήν των νεκρών κοι της θεάς της Γονιμότητας και αποτελεί το νέο σύμβολό της, μπαίνει κάτω από τον ζυγό και απαλλάσσει τον ταλαίπωρο γεωργό από την πολύμοχθη χειρωνακτική καλλιέργεια της γης. Αναμφίβολα, με τη χρήση των βοδιών στην καλλιέργεια της γης, η παραγωγή των γεωργικών προϊόντων αυξήθηκε και γενικά η γεωργία ενισχύθηκε σημαντικά. Μια ζωντανή σκηνή από την καλλιέργεια της γης με βόδια δίνει μια πήλινη μικρογραφική αναπαράστασή της, που βρέθηκε σ' έναν από τους τάφους στους Βουνούς. Η σκηνή παριστάνεται με ολόγλυφες μορφές πάνω σ' ένα χαμηλό ορθογώνιο βάθρο με πέντε πόδια, που μοιάζει με τραπέζι: Δυο ζευγάρια βοδιών, το ένα πίσω από το άλλο, σύρουν, κάτω από τον ζυγό, το αλέτρι, που αποτελείται από τον ρυμό, τη λαβή και το υνί και που θυμίζει το «ησιόδειο άροτρο» που ακόμη και πριν από μερικά χρόνια εχρησιμοποιείτο σε μερικά χωριά του νησιού. Πίσω από κάθε αλέτρι υπάρχει κι ένας γεωργός. Στ' αριστερά του πρώτου ζευγαριού βρίσκονται δυο ανθρώπινες μορφές που κρατούν ένα λεκανοειδές σκεύος ή ύφασμα, που πιθανό να αντιπροσωπεύει το ειδικό δοχείο ή το σακκί με τον σπόρο. Πίσω από τις δυο αυτές μορφές υπάρχει ένα ζώο, που το ακολουθεί μια άλλη ανθρώπινη μορφή. Τόσο το πήλινο αυτό σύμπλεγμα όσο και το ομοίωμα του κυκλικού ιερού των Βουνών αποτελούν μοναδικά δείγματα εξελιγμένης μικροπλαστικής και πειστικές αποδείξεις για τη μεγάλη κοινωνικο -οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη του νησιού κατά τη διάρκεια των δυο τελευταίων φάσεων της Πρώιμης εποχής του Χαλκού. Τα μοναδικά και ανεκτίμητα αυτά ευρήματα, μαζί με πολλά ερυθροστιλβωτά αγγεία από τους τάφους στους Βουνούς, κατατάσσονται ανάμεσα στα σημαντικότερα εκθέματα του Κυπριακού Μουσείου.

Δ. ΧΡΗΣΤΟΥ