Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Θεός του ελληνικού πανθέου, γιος του Διός και της Σεμέλης, κόρης του βασιλιά των Θηβών Κάδμου. Σύμφωνα προς τον επικρατέστερο από τους πολλούς μύθους, όταν ο Δίας παρουσιάστηκε στην ερωμένη του Σεμέλη σ' όλη του τη θεϊκή μεγαλοπρέπεια, ανάμεσα σε βροντές και κεραυνούς, η Σεμέλη τόσο φοβήθηκε, ώστε γέννησε πρόωρα τον Διόνυσο. Ο Δίας πήρε τότε το μωρό και το έχωσε στον μηρό του μέχρι να συμπληρωθεί η περίοδος της κυήσεως. Πολλοί μύθοι σχετίζονται με την παιδική ηλικία και την ανατροφή του Διονύσου, που χαρακτηρίζονται από τις καταδιώξεις της Ήρας, συζύγου του Διός, όλων εκείνων οι οποίοι φρόντιζαν το παιδί που αποτελούσε καρπό των παρανόμων ερώτων του συζύγου της.

Ο Διόνυσος, θεότητα της βλάστησης και της δημιουργικής δύναμης της φύσης, θεωρείται, στην ελληνική μυθολογία, ως εκείνος που ανακάλυψε το αμπέλι και δίδαξε στους ανθρώπους την αμπελοκαλλιέργεια, κατ' ακολουθίαν δε, ως ο θεός του κρασιού, του γλεντιού και της χαράς. Με τις ιδιότητές του αυτές ήταν φυσικό ν' αναδειχθεί σε πολύ δημοφιλή θεό και να γνωρίσει μεγάλη δημοτικότητα, αν και ήταν ο νεότερος από τους θεούς των Ελλήνων. Ταυτόχρονα ο Διόνυσος ήταν και θεός της ιατρικής καθώς και της μαντικής.

Η λατρεία του Διονύσου είχε χαρακτήρα οργιαστικό που επιστεγαζόταν από την λεγόμενη βακχική έκσταση και το εκστατικό παραλήρημα. Οι οργιαστικές τελετές γίνονταν στην ύπαιθρο, κυρίως σε βουνοκορφές, με τη συμμετοχή ιδιαίτερα γυναικών. Τέτοιες τελετές γίνονταν στον Παρνασσό και στον Κιθαιρώνα. Η λατρεία του Διονύσου εισήλθε στην Ελλάδα ξεκινώντας από τη Θράκη, απ' όπου απλώθηκε στη Βοιωτία (όπου ο Ορχομενός ήταν σημαντικό κέντρο λατρείας του θεού), στην Αττική, στα νησιά του Αιγαίου και σε πολλές άλλες περιοχές, καθώς και σε άλλες χώρες. Γιορτές προς τιμήν του Διονύσου ήσαν τα Μεγάλα Διονύσια ή, όπως αλλιώς λέγονταν, τα ἐν ἂστει Διονύσια, από τα οποία γεννήθηκε το αρχαίο δράμα, τα κατ' ἀγρούς Διονύσια, τα Λήναια (από το ρ. ληναΐζω που σημαίνει παίρνω μέρος σε [βακχικό] χορό), και τα Διονυσιακά ὂργια που γίνονταν κάθε 2 χρόνια στις πλαγιές του Παρνασσού. Στους Δελφούς, όπου ο Διόνυσος μοιράστηκε το μαντείο με τον Απόλλωνα, γίνονταν επίσης σημαντικές τελετές στις οποίες ακουγόταν και ο διθύραμβος (=λατρευτικό τραγούδι του Διονύσου). Αν και η λατρεία του Διονύσου μαρτυρείται και πιο πριν, ωστόσο γνώρισε μεγάλη διάδοση από τον 8ο π.Χ. αιώνα κ.ε. Ιερά σύμβολα του Διονύσου ήταν το αμπέλι, ο κισσός, το λιοντάρι, η τίγρης και άλλα ζώα, ο φαλλός (που το σύμβολό του προηγείτο των οργιαστικών πομπών) και ο θύρσος (=σκήπτρο από ξύλο στολισμένο με κισσούς και κορδέλες). Ο θεός συνοδευόταν από Σατύρους και Μαινάδες.

Η λατρεία του θεού στην Κύπρο:   Αν και πολύ δημοφιλής θεός ο Διόνυσος, και παρά το ότι στην Κύπρο ήταν πολύ διαδεδομένη η αμπελοκαλλιέργεια και φημισμένο το παραγόμενο κρασί, εντούτοις ο κατ' εξοχήν θεός του αμπελιού και του κρασιού δεν φαίνεται να ετιμάτο πολύ στο νησί. Ελάχιστα στοιχεία υπάρχουν, που φανερώνουν ότι η λατρεία του δεν ήταν διαδεδομένη, ούτε παλαιότερη των Ελληνιστικών χρόνων. Τούτο ερμηνεύεται με το ότι στο νησί ήταν ήδη ισχυρή η λατρεία του Απόλλωνος ως θεού της βλάστησης, που δεν εκτοπίστηκε από τη νεότερη διονυσιακή λατρεία. Είναι χαρακτηριστικό ότι το επίθετο Ληναῖος, που σε άλλα μέρη ήταν αποκλειστικό επίθετο του Διονύσου ως θεού του κρασιού, στην Κύπρο ήταν επίθετο του Απόλλωνος. Ταυτόχρονα, ισχυρότατη στο νησί ήταν η λατρεία της Αφροδίτης, θεάς του έρωτα, που και πάλι δεν εκτοπίστηκε από τις οργιαστικές διονυσιακές τελετές και άλλα γνωρίσματα της λατρείας του Διονύσου. Τέλος, η λατρεία του Διονύσου δεν είχε εισαχθεί στο νησί ούτε από τους Αχαιούς αποίκους, γιατί όταν αυτοί αποίκησαν την Κύπρο, η λατρεία του Διονύσου δεν είχε ακόμη σταθεροποιηθεί και επιβληθεί ούτε στην Ελλάδα, συνεπώς δεν αποτελούσε ακόμη ισχυρό έθιμο που να μπορούσε να μεταφερθεί και να επιβληθεί εδώ.

Ωστόσο μερικές φιλολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες αποδεικνύουν ότι στην Κύπρο ο θεός λατρευόταν σε μικρή κλίμακα, κυρίως κατά τη Ρωμαϊκή εποχή. Άγαλμα του Διονύσου, των Ρωμαϊκών χρόνων, βρέθηκε στη Σαλαμίνα, ενώ από τον Μαθιάτη προέρχεται ανάγλυφη παράσταση κεφαλής του θεού, της Ελληνιστικής περιόδου. Στην Πάφο έχουν βρεθεί σημαντικής καλλιτεχνικής αξίας ψηφιδωτά, επίσης των Ρωμαϊκών χρόνων, με παραστάσεις από τη γέννηση του Διονύσου και τη λατρεία του. Για τα ψηφιδωτά αυτά και την λεγόμενη Οικία του Διονύσου. Μεταξύ άλλων, παραστάσεις του Διονύσου απαντώνται και σε εισαγμένα αττικά αγγεία.

Μια αλφαβητική επιγραφή του 3ου μ.Χ. αιώνα που βρέθηκε στη Σαλαμίνα, αναφέρει ότι κάποιος Μάρκος Τίτιος Παντίσχεινος Αθηνίων, που χαρακτηρίζεται ως ἰακχαῖος ὁ τεχνάρχης, κατασκεύασε άγαλμα στον Θεόν Διόνυσον καί τό Ἰνδικόν λεοντάριον. Η επιγραφή είναι χαραγμένη στη βάση αγάλματος από το οποίο σώθηκαν τα πόδια και μέρος κορμού δέντρου με περιπλεγμένο γύρω του κλήμα, καθώς και ίχνη από πάνθηρα (ινδικό λιοντάρι). Ο αφιερωτής χαρακτηρίζεται ως ἰακχαῖος, δηλαδή οπαδός της λατρείας του Βάκχου - Διονύσου. Τούτο φανερώνει ότι ο θεός λατρευόταν στη Σαλαμίνα κατά τη Ρωμαϊκή εποχή.

Σύμφωνα προς τον Ορφικό Ύμνο (42.5-7), ο θεός Διόνυσος

ἐν Ἐλευσῖνος τέρπῃ νηῷ θυόεντι,

εἲτε καί ἐν Φρυγίῃ σύν μητέρι μυστιπολεύεις,

ἢ Κύπρῳ τέρπῃ σύν ἐΰστεφάνῳ Κυθερείῃ...

Δηλαδή ο Διόνυσος «χαιρόταν τον θυμιατισμένο ναό της Ελευσίνας, ιερουργούσε στη Φρυγία μυστήρια, και χαιρόταν στην Κύπρο μαζί με την ωραία Αφροδίτη». Η αναφορά αυτή πιθανό να σημαίνει ότι ο Διόνυσος λατρευόταν στην Κύπρο μαζί με την Αφροδίτη.

Στο Βίο του αγίου Ηρακλειδίου (1ος μ.Χ. αιώνας), υπάρχει επίσης αναφορά για λατρεία του Διονύσου, μαζί με άλλες θεότητες, στην Ταμασσό. Ο Βίος αναφέρει ότι κάποιος Φιλόθεος ειδωλολάτρης, του οποίου ο γιος είχε πεθάνει, παρακαλούσε τους ιερείς των ειδώλων να φέρουν τους θεούς τους για να τον αναστήσουν. Καί ἀποφέρουσιν οἱ Περάται [=από τα Πέρα] ἱερεῖς Ἀπόλλωνα καί Γοργίαν [Αφροδίτη] καί Ἂρτεμιν, καί οἱ Ταμάσιοι Ἀσκληπιόν καί Διόνυσον καί τήν Ἀφροδίτην... 

Οι «περί τόν Διόνυσον τεχνῖται»: Σε διάφορες επιγραφές της Ελληνιστικής εποχής που βρέθηκαν στην Κύπρο, αναφέρονται και οι περί τόν Διόνυσον τεχνῖται. Η συγκεκριμένη ομάδα φαίνεται να αποτελούσε ένα σωματείο επαγγελματιών του θεάτρου που περιλάμβανε ειδικότητες όπως συγγραφείς, σκηνοθέτες, ηθοποιούς, μουσικούς, ενδυματολόγους κ.α. Το όνομα τους προήλθε από το θεό Διόνυσο, καθώς το αρχαίο ελληνικό θέατρο, ως θεσμός της αρχαίας πόλης κράτους, ξεκίνησε επί ευκαιρία των εορτασμών του θεού Διονύσου. Όλες οι πιο πάνω ειδικότητες λοιπόν ήταν οργανωμένες σε ένα είδος σωματείου που ήταν παγκύπριο. Κατά τα ελληνιστικά χρόνια οι τεχνίτες αυτοί του θεάτρου είχαν αποκτήσει μεγάλη ισχύ, προνόμια, επιχορηγούνταν πλουσιοπάροχα, ενώ έχαιραν ιδιαίτερης εκτίμησης τόσο από το λαό όσο και από τους ηγεμόνες της εποχής τους. Την ηγεσία του σωματείου απάρτιζε πέντε μέλη προερχόμενα από διάφορες ειδικότητες του θεάτρου. Δεν είναι μάλιστα λίγες οι περιπτώσεις που μεμονωμένοι Διονυσιακοί τεχνίτες τιμήθηκαν για την καλλιτεχνική τους δράση σε αγώνες στους Δελφούς και στη Δήλο.

Διονυσιακοί τεχνίτες, κατά την ελληνιστική περίοδο, αναφέρονται σε αρκετές πόλεις του ελλαδικού χώρου. Ένας από τους θεατρικούς συγγραφείς της εποχής στο νησί, του οποίου έχει διασωθεί το όνομα, είναι ο Σώπατρος ο Πάφιος. Δυστυχώς, ενώ φέρεται να έχει γράψει πολλά θεατρικά έργα, εντούτοις δεν έχει διασωθεί ούτε ένα. Παράλληλα με τους τεχνίτες-λειτουργούς του θεάτρου, την ίδια περίοδο υπήρχαν και χορηγοί παραστάσεων, που ως επί το πλείστον ήταν ηγεμόνες, οι οποίοι επωμίζονταν τα έξοδα των θεατρικών παραστάσεων.

Όλα τα πιο πάνω μαρτυρούν ότι η τέχνη του θεάτρου κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο βρισκόταν σε ιδιαίτερη άνθιση και πως το κυπριακό κοινό απολάμβανε να παρακολουθεί θεατρικές παραστάσεις. Άλλωστε η συγκεκριμένη περίοδος στην Κύπρο χαρακτηριζόταν από μια γενικότερη πολιτικοοικονομική ανάπτυξη που επέφερε κατ΄επέκταση και την πολιτισμική άνθιση του νησιού.

Στην αρχαία Ελλάδα, η γένεση του θεάτρου προήλθε από τη λατρεία του Διονύσου. Κατά τη διάρκεια των διονυσιακών τελετών τραγουδιόταν ο διθύραμβος, είδος ύμνου προς τον Διόνυσο που συνδυαζόταν με αυτοσχεδιασμούς, απ' όπου γεννήθηκε το αρχαίο δράμα με την προσθήκη, σταδιακά, υποκριτών και διαλόγου. Συνεπώς οι περί τόν Διόνυσον τεχνῖται που μνημονεύονται στις επιγραφές, ήταν οι ηθοποιοί και οι μουσικοί, δηλαδή οι συντελεστές των θεατρικών παραστάσεων.