Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ένας από τους πιο σημαντικούς αρχαίους φιλοσόφους, Κύπριος την καταγωγή, από την πόλη του Κιτίου, που έζησε, έδρασε και σταδιοδρόμησε στην Αθήνα όπου και ίδρυσε την περίφημη Στωική Σχολή και θεμελίωσε τη στωική φιλοσοφία.

Γεννήθηκε στο Κίτιον περί το 335 π.Χ. και πέθανε στην Αθήνα το 263 π.Χ. Κατά άλλους, γεννήθηκε το 333/32 και πέθανε το 262 π.Χ. Ο πατέρας του ονομαζόταν Μνασέας ή Δημέας και ήταν έμπορος. Από το όνομα του πατέρα του, ο φιλόσοφος απαντάται στις πηγές και με την ονομασία Ζήνων Μνασέου ή Δημέου. Εξαιτίας των εμπορικών του δραστηριοτήτων, ο Μνασέας φαίνεται ότι ταξίδευε αρκετά συχνά και επειδή ενδιαφερόταν πολύ για τη μόρφωση του γιου του, έφερνε στον Ζήνωνα συγγράμματα από την Αθήνα, και κυρίως έργα σχετικά με τον Σωκράτη και τη σωκρατική διδασκαλία. Πιστεύεται γι' αυτό από αρκετούς ότι ο Ζήνων είχε ουσιαστικά ολοκληρώσει την βασική εκπαιδευτική του κατάρτιση στην πατρίδα του, το Κίτιον. Στη συνέχεια ασχολήθηκε και ο ίδιος με το εμπόριο, ακολουθώντας το επάγγελμα του πατέρα του, ταξιδεύοντας και εκτός Κύπρου. Σ' ένα από τα ταξίδια του, κατά το οποίο μετέφερε φορτίο πορφύρας από την Φοινίκη στον Πειραιά, ναυάγησε κάπου κοντά στις Φλέβες περί το 312 π.Χ. Ο ίδιος σώθηκε αλλά έφθασε στην Αθήνα καταστραμμένος οικονομικά. Στην Αθήνα γνωρίστηκε τότε με τον κυνικό φιλόσοφο Κράτη, του οποίου κι έγινε μαθητής. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο Ζήνων, εντυπωσιασμένος από το πνευματικό κλίμα που επικρατούσε στην Αθήνα αλλά και με την επιθυμία να ολοκληρώσει τη μόρφωσή του, αποφάσισε να παραμείνει στην πόλη αυτή, κινούμενος ταυτόχρονα μεταξύ των διαφόρων φιλοσοφικών ρευμάτων. Σύντομα φαίνεται ότι διαφώνησε με τους κυνικούς, γιατί εγκατέλειψε τον Κράτη για ν' ακολουθήσει τον Στίλπωνα που εκπροσωπούσε τις αυστηρές αρχές της Μεγαρικής Σχολής. Αργότερα μαθήτευσε κοντά στον διαλεκτικό Διόδωρο Κρόνο και κατέληξε στην Ακαδημία στην οποία το έργο του Πλάτωνος συνέχιζαν οι Πολέμων και Ξενοκράτης.

Οι σπουδές του κοντά στους διάφορους φιλοσόφους κράτησαν αρκετά χρόνια. Στο διάστημα αυτό προσπαθούσε να βρει τον δικό του δρόμο και τη δική του φιλοσοφική έκφραση και έγραψε μερικά από τα έργα του. Όταν πια αισθάνθηκε έτοιμος, εμφανίστηκε πλέον ως δάσκαλος, ιδρύοντας Σχολή. Η Σχολή του στεγάστηκε στην Ποικίλη Στοά που βρισκόταν στην αγορά των Αθηνών και είχε κτιστεί από τον Πεισιάνακτα και διακοσμηθεί από τον ζωγράφο Πολύγνωτο. Οι μαθητές του Ζήνωνος ονομάστηκαν αρχικά ζηνώνιοι, από το όνομα του δασκάλου. Επειδή όμως χώρος διδασκαλίας τους ήταν η Ποικίλη Στοά, έγιναν περισσότερο γνωστοί ως οι ἀπό στοᾶς, αλλά κυρίως με την ονομασία στωικοί, όπως και οι μετέπειτα οπαδοί της φιλοσοφικής διδασκαλίας του Ζήνωνος, που κι αυτή παρέμεινε γνωστή ως στωική.

Αρχικά ο αριθμός των μαθητών του Ζήνωνος ήταν πολύ περιορισμένος. Περισσότερο συγκέντρωνε άτομα ή ομάδες αργόσχολων ή και περίεργων που περιφέρονταν στην αγορά. Την κατάσταση αυτή σχολίασε με σαρκασμό ο σιλλογράφος Τίμων, που θεώρησε την Σχολή του Ζήνωνος ως άσυλο αλητών. Αργότερα όμως η Σχολή άρχισε ν' αποκτά φήμη και σιγά-σιγά κατόρθωσε να φθάσει σε υψηλό επίπεδο και να συναγωνίζεται τις άλλες φιλοσοφικές και ρητορικές Σχολές της πόλης.

Την Σχολή ο ίδιος ο Ζήνων κράτησε για μεγάλο χρονικό διάστημα. Μετά τον θάνατό του, την διεύθυνση της Σχολής ανέλαβαν μαθητές του. Όταν πέθανε, σε βαθιά γεράματα στην Αθήνα, ετάφη στον Κεραμεικό με δημόσια δαπάνη. Ταυτόχρονα η πόλη των Αθηνών τον τίμησε με διάφορους τρόπους, όπως με ειδικό ψήφισμα και με ανδριάντα.

Περιγραφή του Ζήνωνος: Ο Διογένης Λαέρτιος έδωσε μια περιγραφή των σωματικών χαρακτηριστικών του Ζήνωνος, βασιζόμενος σε περιγραφές άλλων. Λέει ότι, σύμφωνα προς τον Τιμόθεο τον Αθηναίο, ο Ζήνων ήταν στραβολαίμης. Σύμφωνα προς τον Απολλώνιο τον Τύριο, ήταν κάπως ψηλός, αλλά μαυριδερός και λιγνός, γι’ αυτό και κάποιος τον είχε κάποτε ονομάσει αιγυπτιακή κληματόβεργα.

Αναφέρεται ακόμη ότι ήταν εξαιρετικά λιτοδίαιτος: έτρωγε συνήθως μικρά ψωμάκια με μέλι, έπινε λίγο καλό κρασί κι είχε μεγάλη αδυναμία στα σύκα. Γι’ αυτό και αντιπαθούσε τα συμπόσια, που στα πιο πολλά δεν πήγαινε. Η λιτή διατροφή του έγινε επανειλημμένα θέμα σχολιασμού των κωμικών της εποχής του, αλλά ταυτόχρονα η εγκράτειά του παρέμεινε παροιμιώδης, ώστε συχνά λεγόταν η φράση: τοῦ φιλοσόφου Ζήνωνος ἐγκρατέστερος, ή πιο απλά, Ζήνωνος ἐγκρατέστερος. Αναφέρεται ακόμη ότι παροιμιώδης ήταν και η φράση: Ζήνωνος ὑγιέστερος, γιατί ο Ζήνων, αν και έζησε πολλά χρόνια, ποτέ δεν αρρώστησε.

Ο Αθήναιος γράφει ότι ο Ζήνων είχε δική του συνταγή μαγειρέματος της φακής, ενώ ο Διογένης Λαέρτιος δίνει την πληροφορία ότι ο φιλόσοφος συνήθως προτιμούσε τροφή που δεν χρειαζόταν ψήσιμο στη φωτιά. Αναφέρει ακόμη ότι ο Ζήνων αρεσκόταν να καίγεται στον ήλιο.

Ζήτημα καταγωγής: Την καταγωγή του Ζήνωνος από το Κίτιον της Κύπρου μαρτυρούν πολλοί αρχαίοι συγγραφείς όπως ο Διογένης Λαέρτιος, ο Στράβων, ο Σουΐδας κ.α. Από την Αρχαιότητα όμως ετίθετο το ερώτημα κατά πόσον ο φιλόσοφος ήταν Έλληνας από το Κίτιον ή Φοίνικας από το Κίτιον. Και ακριβώς ο Θεμίστιος αλλά και ο Ζηνόδοτος γράφουν ότι ο Ζήνων ήταν Φοίνικας, ο δε Λουκιανός υπονοεί και τον Ζήνωνα όταν γράφει στο έργο του Ἀναβιοῦντες πως γνωρίζει μερικούς από τους φιλοσόφους, Σολείς [από τους Σόλους της Κιλικίας], Κυπρίους, Βαβυλώνιους και Σταγειρίτες, πολύ λιγότερο Έλληνες από τον ίδιο. Η αναφορά όμως αυτή του Λουκιανού δεν αποδεικνύει βαρβαρική καταγωγή του Ζήνωνος αφού στην ίδια με αυτόν μοίρα τοποθετεί και τον μεγάλο Αριστοτέλη (που καταγόταν από τα Στάγειρα) τον οποίο δεν είναι δυνατό να μη θεωρήσουμε Έλληνα.

Ίσως το θέμα της καταγωγής του Ζήνωνος δημιουργήθηκε εξαιτίας της άρνησής του να γίνει Αθηναίος πολίτης, για να μη φανεί ότι αδίκησε την πατρίδα του, όπως γράφει ο Πλούταρχος στα Ἠθικά. Ο Δίων Χρυσόστομος εξάλλου, κατηγορεί τον Ζήνωνα και μερικούς μαθητές του ότι, ενώ δίδασκαν πως πρέπει οι άνθρωποι να τιμούν την πατρίδα τους, οι ίδιοι εγκατέλειψαν τις δικές τους.

Ο Διογένης Λαέρτιος θεωρεί τον Ζήνωνα ως καταγόμενο από την ελληνική πόλη του Κιτίου, η οποία είχε και Φοίνικες κατοίκους: Ζήνων Μνασέου ἢ Δημέου Κιτιεύς ἀπό Κύπρου, πολίσματος Ἑλληνικοῦ, φοίνικας ἐποίκους ἐσχηκότος.

Την φοινικική καταγωγή του Ζήνωνος υποστήριξαν και νεότεροι μελετητές, βασιζόμενοι μεταξύ άλλων και στην άποψη ότι το όνομα του πατέρα του είναι εξελληνισμένος τύπος του ονόματος Μεναχέμ. Στον φιλόσοφο μάλιστα απεδόθη και η προσωνυμία Φοίνιξ.

Παρά τα πιο πάνω όμως, τα ενδιαφέροντα τόσο του εμπόρου πατέρα του όσο και του ιδίου του Ζήνωνος όπως μαρτυρούνται στην ιστορία για την βασική του εκπαίδευση στο Κίτιον, καθώς και οι πρόσφατες αρχαιολογικές έρευνες στο ίδιο το Κίτιον που απέδειξαν αυτό που γράφει ο Διογένης Λαέρτιος περί πολίσματος Ἑλληνικοῦ, σε συνδυασμό μάλιστα με την όλη πορεία που τελικά ακολούθησε ο ίδιος ο Ζήνων, πείθουν για την ελληνική του καταγωγή. Τούτο δεν σημαίνει πως ο Ζήνων και ο πατέρας του και οι λοιποί Κιτιείς, αλλά γενικότερα και όλοι οι Κύπριοι, δεν είχαν δεχθεί ποικίλες ανατολικές (και οπωσδήποτε και φοινικικές) επιδράσεις και μάλιστα σοβαρές.