Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Αμιγές ελληνικό χωριό της επαρχίας Λευκωσίας, στη γεωγραφική περιφέρεια της Πιτσιλιάς, περί τα 53 χμ. νοτιοδυτικά της πρωτεύουσας.

Τα Λαγουδερά είναι κτισμένα σε ορεινή περιοχή, σε μέσο υψόμετρο 1.000 μέτρων. Το χωριό συγκαταλέγεται ανάμεσα στα 20 ψηλότερα χωριά της Κύπρου. Το τοπίο του είναι διαμελισμένο από το ποτάμιο δίκτυο του ρυακιού Λαγουδερά, παραπόταμου του ποταμού της Ελιάς. Το ανάγλυφο είναι τραχύ βουνίσιο με στενές βαθιές κοιλάδες και απότομες πλαγιές. Απ’ όλες τις πλευρές του χωριού ξεπροβάλλουν ψηλές βουνοκορφές που το ύψος τους ξεπερνά τα 1.000 μέτρα. Η πιο ψηλή από αυτές είναι η κορφή Κουρτελλόροτσος (1.266 μέτρα), που βρίσκεται στα βορειοανατολικά του χωριού.

Από γεωλογικής απόψεως, στη διοικητική έκταση του χωριού κυριαρχούν οι λάβες, οι διαβάσες και οι γάββροι του πυριγενούς συμπλέγματος του Τροόδους. Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν πυριτιούχα εδάφη.

Τα Λαγουδερά δέχονται μια πολύ ψηλή μέση ετήσια βροχόπτωση που κυμαίνεται περί τα 712 χιλιοστόμετρα. Στην περιοχή του χωριού καλλιεργούνται τα αμπέλια (οινοποιήσιμες ποικιλίες), τα λαχανικά (κυρίως πατάτες, φασολάκια, κρεμμύδια και μπιζέλια), τα φρουτόδεντρα (μηλιές, ροδακινιές, κερασιές και δαμασκηνιές), οι αμυγδαλιές, οι φουντουκιές, οι καρυδιές, λίγα όσπρια, λίγες ελιές και ελάχιστα νομευτικά φυτά. Υπάρχουν επίσης αρκετές ακαλλιέργητες εκτάσεις όπου φυτρώνει άγρια φυσική βλάστηση, κυρίως πεύκα, ξισταρκές και λατζ'ιές. Μεγάλο μέρος της διοικητικής έκτασης του χωριού καταλαμβάνεται από το κρατικό δάσος Αδελφοί.

Η κτηνοτροφία των Λαγουδερών είναι περιορισμένη.

Τα Λαγουδερά συγκαταλέγονται μεταξύ των χωριών που έχουν ευεργετηθεί από το Σχέδιο Ενιαίας Αγροτικής Αναπτύξεως Πιτσιλιάς με την κατασκευή χωμάτινης δεξαμενής χωρητικότητας 71.500 μ³ νερού και αρδευτικού δικτύου για την άρδευση 17,4 εκταρίων γης, τη βελτίωση και ασφάλτωση του δρόμου Ξυλιάτου - Λαγουδερών - Πολυστύπου μέχρι τη διασταύρωση προς τα Χανδριά, την κατασκευή εγγειοβελτιωτικών έργων, μια επιτυχή γεώτρηση για σκοπούς άρδευσης και τη βελτίωση αγροτικών δρόμων.

Η οδική σύνδεση των Λαγουδερών με τα γύρω χωριά γίνεται με ελικοειδείς δρόμους εξαιτίας του βουνίσιου ανάγλυφου της περιοχής. Στα βορειοανατολικά συνδέονται με το χωριό Ξυλιάτος (περί τα 9,5 χμ.) και μέσω του με τη Λευκωσία. Συνδέονται επίσης στα βορειοδυτικά με το χωριό Σαράντι (περί το 1,5 χμ.) και στα νότια με το χωριό Πολύστυπος (περί τα 4 χμ.).

Το χωριό γνώρισε πληθυσμιακές αυξομειώσεις. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

Το χωριό υφίστατο κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας με την ίδια ονομασία: Lagodera. Ο ντε Μας Λατρί περιλαμβάνει τα Λαγουδερά μεταξύ των χωριών της Κύπρου που αποτελούσαν ιδιοκτησίες του βασιλιά του νησιού. Μάλιστα μέχρι σήμερα μια κοιλάδα του χωριού, κατάφυτη από φουντουκιές, ονομάζεται Βασιλιτζ΄ή (=βασιλική) επειδή κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας αποτελούσε βασιλικό κτήμα. Η τοπική παράδοση για το βασιλικό αυτό κτήμα επιζεί ακόμη στην περιοχή. Κατά την ακολουθήσασα περίοδο της Βενετοκρατίας το βασιλικό κτήμα των Λαγουδερών περιήλθε στην κατοχή του Μάρκου Κορνάρο, της γνωστής οικογένειας Κορνάρο*, ο οποίος είχε κι έπαυλη στην περιοχή του κοντινού χωριού Χανδριά.

Η ίδρυση, ωστόσο, του χωριού θα πρέπει να τοποθετηθεί περίπου στο τέλος της Βυζαντινής περιόδου, οπότε ο οικισμός των Λαγουδερών θα πρέπει να είχε αρχίσει ν’ αναπτύσσεται εξαιτίας της ύπαρξης εκεί ενός μοναστηριού, εκείνου της Παναγίας του Άρακος. Πιθανότατα το χωριό ήταν αρχικά μάντρες κι άλλες εγκαταστάσεις του μοναστηριού. Αν και αναφέρεται ότι το μοναστήρι ιδρύθηκε περί το 1192, ωστόσο η σχετική σ’ αυτό επιγραφή αναφέρει διακόσμηση της εκκλησίας του με τοιχογραφίες το έτος αυτό, με δαπάνη του κυροῦ Λέωντος τοῦ Αὐθέντου (για το μοναστήρι βλέπε χωριστό λήμμα Ἄρακος Παναγίας ἐκκλησία).

Η παράδοση συνδέει την ονομασία Παναγία του Άρακος με ένα κυνηγετικό γεράκι (=Παναγία του Ιέρακος), υποστηρίζοντας ότι ένας βασιλιάς ή πρίγκιπας (που μπορούσε να ήταν Βυζαντινός δούκας /κυβερνήτης της Κύπρου) είχε βρει στην περιοχή την εικόνα της Παναγίας σ' ένα βάτο ενώ προσπαθούσε να απελευθερώσει το κυνηγετικό του γεράκι που είχε πιαστεί μέσα εκεί. Άλλη εκδοχή μιλά για ένα βασιλικό ζεύγος που είχε βρει την εικόνα καθοδηγούμενο από ένα γεράκι. Ωστόσο φαίνεται πιο πιθανό ότι η ονομασία του Άρακος αποτελεί φυτώνυμο (επίθετο) της Παναγίας, συνηθισμένο φαινόμενο εξάλλου, που προήλθε επειδή εκεί φύτρωνε και φυτρώνει άφθονος ο άρακος, το γνωστό αυτοφυές και κτηνοτροφικό φυτό μαυράσ'ερον*.

Από ένα φυτό φαίνεται, εξάλλου, ότι προήλθε και η ονομασία του χωριού Λαγουδερά, μάλιστα δε από το γνωστό κυκλάμινο που απαντάται στην περιοχή όπου κι ονομάζεται φκιά (=αυτιά) του λαού (=του λαγού) και απλούστερα λαούδκια. Συνεπώς η ονομασία Λαουδερά υποδηλώνει περιοχή με πολλά λαούδκια.

Από το μοναστήρι της Παναγίας του Άρακος, που διαλύθηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση η εκκλησία, σ’ ελάχιστη απόσταση από το χωριό, διακοσμημένη με ωραίες τοιχογραφίες. Στο χωριό υπάρχει επίσης η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, κτίσμα των μέσων του 19ου αιώνα που περιέχει ωστόσο εικόνες και εικονοστάσιο παλαιοτέρων εποχών (τμήμα του εικονοστασίου χρονολογείται από τον Γκάννις στα τέλη του 16ου αιώνα, μια εικόνα της Παναγίας με τον μικρό Χριστό γύρω στα 1650, ένα τρίπτυχο στα 1593, κ.α.).