Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Μεικτό χωριό της επαρχίας Αμμοχώστου, στη χερσόνησο της Καρπασίας, περί τα 56 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της πόλης της Αμμοχώστου. Βρίσκεται στην κατεχόμενη από το 1974 από τα τουρκικά στρατεύματα εισβολής περιοχή της Κύπρου.

Η Λυθράγκωμη είναι κτισμένη σε μέσο υψόμετρο 150 μέτρων. Το υψόμετρο από τα 215 μέτρα στα βόρεια του χωριού πέφτει στα 150 μέτρα κοντά στον οικισμό και μειώνεται συνεχώς προς τα νότια μέχρι τη θάλασσα, η οποία περιβρέχει το νοτιότερό του τμήμα.

Από γεωλογικής απόψεως, στη διοικητική έκταση του χωριού κυριαρχούν οι αποθέσεις του σχηματισμού Λευκωσίας (ασβεστολιθικοί ψαμμίτες, κροκάλες και ψαμμιτικές μάργες), οι προσχώσεις των αναβαθμίδων, οι αποθέσεις του σχηματισμού Αθαλάσσας (ασβεστολιθικοί ψαμμίτες και άμμοι), ο φλύσχης της Κυθρέας, οι αποθέσεις του σχηματισμού Πάχνας (κρητίδες, μάργες και ψαμμίτες), και οι γύψοι του σχηματισμού Καλαβασού. Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν ξερορεντζίνες, καφκάλλες, τέρρα ρόζα και αιολικά (ανεμογενή) εδάφη.

Η Λυθράγκωμη δέχεται μέση ετήσια βροχόπτωση περί τα 450 χιλιοστόμετρα. Στην περιοχή της καλλιεργούνταν, πριν από την τουρκική εισβολή του 1974, τα σιτηρά, τα νομευτικά φυτά, οι ελιές, οι χαρουπιές και ο καπνός. Υπάρχουν επίσης αρκετές ακαλλιέργητες εκτάσεις όπου φυτρώνει άγρια φυσική βλάστηση, κυρίως πεύκα, αόρατοι, αγριοελιές, αγριοτερατσ΄ιές, ξισταρκές, μαζ΄ιά, σχινιές και λασμαρίν. Μεγάλο μέρος της διοικητικής έκτασης του χωριού καταλαμβάνεται από τα κρατικά δάση Καβάλλης, Μαζερή και Μούττη του Μύλου.

Από κτηνοτροφικής απόψεως, το 1973 εκτρέφονταν 668 πρόβατα, 62 κατσίκες, 16 βόδια και 1.000 πουλερικά.

Η Λυθράγκωμη συνδέεται οδικά στα βορειοανατολικά με το χωριό Βαθύλακας (περί τα 2 χμ.) και στα νοτιοδυτικά με το χωριό Βασίλι (περί το 1,5 χμ.).

Το χωριό γνώρισε πληθυσμιακές αυξομειώσεις. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

Το χωριό διασώζει αρχαία ονομασία οικισμού που βρισκόταν στην περιοχή του και ονομαζόταν Ερυθρά*. Από τις λέξεις Ερυθρά κώμη προήλθε η ονομασία Ερυθράγκωμη - Ρυθράγκωμη - Λυθράγκωμη.

Με την ονομασία Ερυθρά κώμη αναφέρεται οικισμός επί ημερών του αγίου Σπυρίδωνος (4ος μ.Χ. αιώνας), όπου ο άγιος είχε μεταβεί και προσευχηθεί σε ναό που υφίστατο εκεί. Όπως μάλιστα σημειώνεται στον Βίο του αγίου Σπυρίδωνος, η κώμη αυτή βρισκόταν υπό τη δικαιοδοσία της τότε πρωτεύουσας του νησιού Κωνσταντίας (Σαλαμίνος):

... Κώμη τις ἔστιν Ἐρυθρά καλουμένη ὑπό Κωνσταντίαν τήν μητρόπολιν τελοῦσα, ὡς ἀπό σημείων τριάκοντα διακειμένη τῆς φιλοχρίστου λαμπρᾶς μητροπόλεως˙ ἐν ᾖ χρείας τινός ἓνεκα ὁ τοῦ Θεοῦ θεράπων [=ο άγιος Σπυρίδων] παραγενόμενος εἰσῆλθεν ἐν τῇ τοῦ Θεοῦ  ἐκκλησίᾳ προσεύξασθαι...

Σχετικά με την επίσκεψη του αγίου Σπυρίδωνος στη Λυθράγκωμη, εξακολουθεί να επιζεί τοπική παράδοση που αναφέρει κι ένα θαύμα του αγίου εκεί: Επειδή ήταν ανομβρία, οι κάτοικοι της περιοχής παρακάλεσαν τον άγιο Σπυρίδωνα να θέσει τέρμα σ’ αυτήν. Έγινε τότε ολονυκτία κι άρχισαν να ψάλλονται προσευχές στην εκκλησία, οπότε ο διάκος άρχισε μια προσευχή που δεν τέλειωνε. Θύμωσε τότε ο άγιος Σπυρίδων και έκαμε τον διάκο άλαλο μέχρι το πρωί.

Ο Αθανάσιος Σακελλάριος υποθέτει ότι στην περιοχή της Λυθράγκωμης βρισκόταν η αναφερόμενη σε αρχαίες πηγές πόλη Άκρα* (την αναφέρει ο Στέφανος Βυζάντιος), προσθέτοντας ότι εκεί υπάρχουν πολλά ἀρχαῖα ἐρείπια καλούμενα Ἄκρη (Τά Κυπριακά, τ. Α΄, 1890, σσ. 166-7). Άλλοι όμως θεωρούν πιθανότερο ότι η πόλη αυτή βρισκόταν κάπου μεταξύ Λεμεσού και Πάφου. Πάντως στην περιοχή υπάρχουν πράγματι αρκετά αρχαία κατάλοιπα τόσο των Προϊστορικών όσο και των Ιστορικών χρόνων, που αποδεικνύουν κατοίκησή της ήδη από τη Νεολιθική περίοδο. Όσο για την περιοχή που ο Σακελλάριος γράφει ότι ονομάζεται Άκρη, αυτή λέγεται στην πραγματικότητα Ακράδες (μεταξύ εκκλησίας Παναγίας Κανακαρίας και Αγίου Ανδρονίκου) και πιθανώς σχετίζεται με την περιοχή που ο μεσαιωνικός χρονογράφος Λεόντιος Μαχαιράς αποκαλεί Ακροτίκη˙ στην περιοχή αυτή ίσως βρισκόταν άλλος αρχαίος οικισμός, οι Ακράγαντες.

Κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια, στην περίοδο της Φραγκοκρατίας, το χωριό ήταν φέουδο που περιλαμβανόταν σε εκείνα που αποτελούσαν βασιλικά κτήματα, σύμφωνα προς τον ντε Μας Λατρί που το μνημονεύει ως Lithrangomi. Εξάλλου σε παλαιούς χάρτες το χωριό βρίσκεται σημειωμένο και ως Setracomi.

Σημαντικότατο μνημείο της Λυθράγκωμης, των Βυζαντινών χρόνων, είναι η εκκλησία της Παναγίας Κανακαρίας (Κανακαρκάς), ιδιαίτερα γνωστής για τα περίφημα ψηφιδωτά της που αποτελούν και το αρχαιότερο τμήμα της (χρονολογούμενα στον 6ο αιώνα). Δυστυχώς τα ανεκτίμητα αυτά ψηφιδωτά καταστράφηκαν από τους Τούρκους (λεπτομέρειες για το μνημείο αυτό βλέπε στο λήμμα Κανακαρίας Παναγίας εκκλησία).

Μετά την τουρκική εισβολή του καλοκαιριού του 1974 και την κατάληψη του βορείου τμήματος της Κύπρου, οι περισσότεροι από τους Έλληνες κατοίκους της Λυθράγκωμης βρέθηκαν να είναι εγκλωβισμένοι στο χωριό τους. Τον Οκτώβριο του 1975 ο αριθμός των εγκλωβισμένων ανερχόταν στους 150, αλλά κι αυτοί πιέζονταν συνεχώς να προσφυγοποιηθούν στις ελεύθερες περιοχές του νησιού. Τον Μάρτιο του 1976 άνοιξε και λειτούργησε για λίγο το ελληνικό δημοτικό σχολείο της Λυθράγκωμης. Το τέλος του 1976 ελάχιστοι μόνο από τους Έλληνες κατοίκους του χωριού εξακολουθούσαν να παραμένουν εκεί, τελικά όμως εξεδιώχθησαν και αυτοί. Τον επόμενο χρόνο, στον εναπομείναντα τουρκοκυπριακό πληθυσμό του χωριού άρχισαν να προστίθενται και έποικοι που μεταφέρονταν από την Τουρκία.

Οι Τούρκοι, στην προσπάθειά τους να εξαλείψουν κάθε ελληνικό τοπωνύμιο των κατεχομένων περιοχών της Κύπρου, μετονόμασαν τη Λυθράγκωμη σε Boltasil, που σημαίνει χώρος με πολλές πέτρες.