Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Αμιγές ελληνικό χωριό της επαρχίας Κερύνειας, περί τα 6 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της πόλης της Κερύνειας. Βρίσκεται στην κατεχόμενη από το 1974 από τα τουρκικά στρατεύματα εισβολής περιοχή της Κύπρου.

Το Πέλλα Παΐς είναι κτισμένο στη βόρεια πλευρά του Πενταδάκτυλου, σε μέσο υψόμετρο 220 μέτρων. Το υψόμετρο αυξάνεται από τα βόρεια προς τα νότια, και στην περιοχή του χωριού που καταλαμβάνεται από το κρατικό δάσος Δικώμου-Πέλλα Παΐς το ανάγλυφο γίνεται βουνίσιο με ψηλές και απότομες βουνοκορφές και στενές βαθιές κοιλάδες. Στις κοιλάδες αυτές ρέουν μικρά ρυάκια που πηγάζουν από την κορυφογραμμή του Πενταδάκτυλου και χύνονται στη θαλάσσια περιοχή της Κερύνειας. Περί τα 2 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του χωριού το υψόμετρο φθάνει τα 935 μέτρα (κορφή Αλωνάγρα).

Από γεωλογικής απόψεως, στη διοικητική έκταση του χωριού κυριαρχούν οι αποθέσεις του φλύσχη της Κυθρέας, οι προσχώσεις των αναβαθμίδων, οι αποθέσεις του σχηματισμού Λαπήθου (σειρά πελαγικών κιμωλιών, μαργών και ασβεστόλιθων με παρεμβολές πίλλοου λαβών και ρεολίθων), ο φλύσχης του σχηματισμού Αρδάνων-Καλογραίας, και οι συμπαγείς ασβεστόλιθοι του Πενταδάκτυλου των σχηματισμών Ιλαρίωνος και Συγχαρί. Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν εδάφη τέρρα ρόζα και ξερορεντζίνες.

Το Πέλλα Παΐς δέχεται μια μέση ετήσια βροχόπτωση περί τα 530 χιλιοστόμετρα. Στην περιοχή του καλλιεργούνταν, πριν από την τουρκική εισβολή του 1974, τα εσπεριδοειδή (λεμονιές, πορτοκαλιές, μανταρινιές και κιτρομηλιές), οι ελιές, οι χαρουπιές, τα σιτηρά και τα νομευτικά φυτά. Η μεγαλύτερη ωστόσο έκταση του χωριού είναι ακαλλιέργητη και καταλαμβάνεται από ποικίλη φυσική βλάστηση, κυρίως πεύκα, κυπαρίσσια, αόρατους και αντρουκλιές. Μεγάλο μέρος του κρατικού δάσους Δικώμου-Πέλλα Παΐς εμπίπτει στα διοικητικά του όρια.

Από κτηνοτροφικής απόψεως, ιδιαίτερα ανεπτυγμένη ήταν η πτηνοτροφία στο χωριό.

Από συγκοινωνιακής απόψεως, το Πέλλα Παΐς συνδέεται στα βόρεια με το χωριό Καζάφανι (περί το 1,5 χμ.), στα βορειοδυτικά με την πόλη της Κερύνειας (περί τα 6 χμ.) και στα δυτικά με τον κύριο δρόμο Λευκωσίας-Κιόνελι-Αγίρτας-Κερύνειας. Συνδέεται επίσης με σκυρόστρωτο μαιανδρικό δρόμο στα νοτιοδυτικά με το χωριό Κάτω Δίκωμον (περί τα 11 χμ.).

Το χωριό γνώρισε συνεχή πληθυσμιακή αύξηση μέχρι το 1946. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

Το όμορφο περιβάλλον του χωριού και η μικρή του απόσταση από την πόλη της Κερύνειας άρχισαν να προσελκύουν το ενδιαφέρον τόσο ντόπιων κατοίκων όσο και ξένων για τουριστική ανάπτυξη. Πριν από την τουρκική εισβολή του 1974, το Πέλλα Παΐς ήταν δημοφιλές καταφύγιο αρκετών Ευρωπαίων συνταξιούχων, κυρίως Βρετανών. Γύρω από το χωριό κτίστηκαν αρκετά εξοχικά σπίτια. Εξάλλου ενοικιαζόμενα σπίτια προσφέρονταν σε ντόπιους παραθεριστές και ξένους περιηγητές.

Το χωριό πήρε την ονομασία του περίφημου μεσαιωνικού αββαείου που βρίσκεται σ’ αυτό. Για το σημαντικό αυτό μνημείο βλέπε στο αμέσως επόμενο λήμμα, όπου και αναφορά για την ονομασία του.

Είναι προφανές ότι το χωριό σχηματίστηκε δίπλα στο μοναστήρι, αρχικά ως οικισμός για τους εργάτες που απασχολούνταν στα πλούσια κτήματα του αββαείου. Μετά την κατάληψη της Κύπρου από τους Τούρκους και την εκδίωξη όλων των Λατίνων από το νησί, οι κάτοικοι του χωριού χρησιμοποίησαν ως ενοριακό Ορθόδοξο ναό την εκκλησία του αββαείου, αφιερωμένη στην Παναγία Ασπροφορούσα (αρχικά ήταν γνωστή ως Παναγία του Όρους). Εκτός από τις προσθήκες για μετατροπή του ναού σε Ορθόδοξο (όπως το εικονοστάσιο), γενικά ο ναός αυτός παραμένει στην αρχική του μορφή του 13ου αιώνα.

Εφ’ όσον όμως το Πέλλα Παΐς ήταν γνωστό, κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, και ως Επισκοπιά, εξαιτίας του γεγονότος ότι είχε χρησιμοποιηθεί κατά τα Βυζαντινά χρόνια ως κατοικία του επισκόπου Κερύνειας, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι κάποιες εγκαταστάσεις υφίσταντο εκεί και πριν από την περίοδο της Φραγκοκρατίας, δηλαδή πριν από την οικοδόμηση του αββαείου. Δεν γνωρίζουμε εάν υπήρχε οικισμός, εάν όμως όχι, ασφαλώς θα υφίσταντο εκκλησιαστικές ή και μοναστηριακές εγκαταστάσεις, διαμέρισμα διαμονής του επισκόπου κλπ.

Η περιοχή του χωριού είναι από τις ωραιότερες της Κύπρου, ευρισκόμενη σε μια μαγευτική πλαγιά της οροσειράς του Πενταδάκτυλου, με εξαίρετη θέα προς τη στενή λωρίδα της βόρειας πεδιάδας και τη θάλασσα. Δεν είναι, συνεπώς, περίεργο που ο Ορθόδοξος επίσκοπος Κερύνειας προτιμούσε να διαμένει εδώ, ούτε το ότι αυτό τον χώρο διάλεξαν οι Λατίνοι μοναχοί του τάγματος του Αγίου Αυγουστίνου για να κτίσουν το αββαείο τους, εκδιώκοντας τους Ορθόδοξους. Εξ άλλου, αναφέρεται ότι κι ο βασιλιάς της Κύπρου Ούγος Γ΄, ο προικοδότης του αββαείου, όπως κι ο βασιλιάς Ούγος Δ΄, συνήθιζαν να διαμένουν στο Πέλλα Παΐς κατά τα καλοκαίρια.

Εκτός όμως από το περίφημο αββαείο, στην διοικητική έκταση του χωριού βρίσκεται κι ένας άλλος σημαντικός αρχαιολογικός χώρος. Πρόκειται για συνοικισμό και νεκροταφείο των Προϊστορικών χρόνων που βρίσκεται στην τοποθεσία Βουνοί, περί τα 4 χιλιόμετρα βορειοανατολικά του Πέλλα Παΐς. Για τον σημαντικό αυτό προϊστορικό αρχαιολογικό χώρο βλέπε λεπτομέρειες στο λήμμα Βουνοί.

Σ’ ό,τι αφορά την εκπαίδευση στο Πέλλα Παΐς, ο Ιερώνυμος Περιστιάνης δίνει την πληροφορία ότι το πρώτο κοινοτικό αλληλοδιδακτικό σχολείο ιδρύθηκε το 1855, σ’ αυτό δε δίδαξαν κάποιος Συμεών Κοκάλης από το Ικόνιο κι ένας Σκλαβούδης από τη Λευκωσία. Πριν από την ίδρυση του σχολείου δίδασκε από το 1834 στο σπίτι του ο προύχοντας Σάββας κι ύστερα ο Χατζηγιάννης Χατζηχριστοδούλου.

Μετά την αγγλική κατοχή ο Άγγλος επιθεωρητής της παιδείας Ιωσίας Σπένσερ έγραφε σε έκθεσή του το 1880: ... Το Πελλαΐσι είναι χριστιανικό χωριό με 268 κατοίκους και 20 παιδιά, κανένα κοριτσάκι, ήσαν παρόντα τη μέρα που επισκέφθηκα το σχολείο τους. Ο δάσκαλος είναι Έλληνας μοναχός από το Όρος Άθω, ονομαζόμενος Αρσένιος και φαινόταν μορφωμένος και φιλόπονος άνθρωπος. 10 από τους μαθητές του μπορούσαν να διαβάζουν τον νεώτερο Έλληνα συγγραφέα Γεροστάθην... Διδάσκονταν επίσης τα μεγαλύτερα γεωγραφία και κατήχηση. 18 παιδιά μπορούσαν να ετοιμάσουν αντίγραφα με μελάνι, τέσσερα άρχιζαν να γράφουν πάνω σε πλάκες και τα υπόλοιπα παιδιά σχημάτιζαν τα γράμματα πάνω σε άμμο με τα δάχτυλά τους, όπως τους έδειχνε ένας μεγαλύτερος μαθητής. Υπήρχε λείο θρανίο επίτηδες κατασκευασμένο με υψωμένα τα άκρα για να κρατεί την άμμο όταν ισοπεδωνόταν μ’ ένα κομμάτι σανίδι. Η αριθμητική δεν επεκτεινόταν πέρα από τον πολλαπλασιασμό και τη διαίρεση. Όλα τα παιδιά σ’ αυτό το σχολείο ήσαν μικρά αλλά έξυπνα. Ο δάσκαλος ήταν σοβαρότερος στη δουλειά του παρά ό,τι μερικοί φαίνονταν να είναι. Ο μισθός του ήταν 3.000 γρόσια τα οποία πληρώνονταν από την επιτόπια εκκλησιαστική επιτροπή...

Ο Αθ. Σακελλάριος (Τά Κυπριακά, Α΄, 1890, σ. 147), δίνει την πληροφορία ότι το δημοτικό σχολείο του Πέλλα Παΐς λειτουργούσε σε μεγάλη σωζόμενη αίθουσα του αββαείου, την τραπεζαρία. Ο ίδιος υποθέτει ότι η ονομασία Πέλλα Παΐς προήλθε από το belle abbaye (= ωραίο μοναστήρι).

Μεταξύ των διασήμων ξένων που έζησαν στο Πέλλα Παΐς ήταν ο Άγγλος συγγραφέας Λώρενς Ντάρρελ που κάνει κι αναφορές στο χωριό αυτό στο γνωστό περί Κύπρου βιβλίο του Bitter Lemons.

Ξένοι κάτοικοι του Πέλλα Παΐς περιλαμβάνονταν μεταξύ των κατοίκων του χωριού που παρέμειναν εγκλωβισμένοι σ’ αυτό μετά την τουρκική εισβολή του καλοκαιριού του 1974. Μεγάλος αριθμός κατοίκων του χωριού είχε παραμείνει σ’ αυτό κι εγκλωβιστεί, όπως κι άλλοι που κατέφυγαν στο Πέλλα Παΐς από την Κερύνεια. Στο Πέλλα Παΐς μεταφέρθηκαν αργότερα από τους Τούρκους και εγκλωβισμένοι του ξενοδοχείου «Ντόουμ» της Κερύνειας.

Ο αριθμός των Ελληνοκυπρίων εγκλωβισμένων στο Πέλλα Παΐς ήταν 434 τον Οκτώβριο του 1975. Το δημοτικό σχολείο του χωριού λειτούργησε για λίγο, με αφάνταστες δυσκολίες. Οι εγκλωβισμένοι εξαναγκάζονταν από τους Τούρκους να φύγουν στις ελεύθερες περιοχές του νησιού κι η εκδίωξή τους γινόταν σταδιακά αλλά με γοργό ρυθμό. Έτσι, τον Φεβρουάριο του 1976 οι εγκλωβισμένοι Ελληνοκύπριοι του Πέλλα Παΐς ήταν 411. Τον Μάιο του ιδίου χρόνου μειώθηκαν στους 303, ενώ τον Αύγουστο του ιδίου χρόνου είχαν παραμείνει μόνο 7. Τον Σεπτέμβριο του 1976 εκδιώχθηκαν και οι τελευταίοι.

Οι Τούρκοι δεν άλλαξαν την ονομασία του χωριού αυτού. Τη διατήρησαν αφενός επειδή δεν έχει ελληνική προέλευση κι αφετέρου για τουριστικούς σκοπούς.

Το χωριό απαντάται επίσης ως Μπέλλα Παΐς.