Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ο Άγιος Σωζόμενος, ή, όπως είναι περισσότερο γνωστός, Άις Σωζόμενος, ήταν μεικτό χωριό της επαρχίας Λευκωσίας, 185 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας.

Το χωριό, χτισμένο στις όχθες του Αλυκού, παραπόταμου του Γιαλιά, βρίσκεται 13 περίπου χμ. στα νοτιοανατολικά της Λευκωσίας και 5 περίπου χμ. στα βορειοανατολικά του Δαλιού. Κατά μήκος των ανατολικών ορίων του χωριού ρέει ο ποταμός Γιαλιάς.

Το χωριό θα πρέπει να ήταν αρκετά σημαντικό φέουδο κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια, ή τουλάχιστον κατά τον 16ο αιώνα, εάν κρίνουμε κι από τα ερείπια του ναού του Αγίου Μάμα. Δεν γνωρίζουμε σε ποιον οίκο ανήκε τότε. Πιθανώς ανήκε κατά τα τέλη της Φραγκοκρατίας ή και τις αρχές της Βενετοκρατίας στη γνωστή μεσαιωνική οικογένεια των Σωζομένων που ίσως πήρε το οικογενειακό επίθετο από την ονομασία του χωριού (πράγμα συνηθισμένο τότε).

Ο Άγιος Σωζόμενος είναι τοποθετημένος πάνω σε πρόσφατες προσχώσεις (Ολόκαινης περιόδου) καθώς κι άλλες ιζηματογενείς αποθέσεις της Πλειστόκαινης περιόδου. Με μια μέση ετήσια βροχόπτωση γύρω στα 400 χιλιοστόμετρα, οι καλλιέργειες είναι ξηρικές — κυρίως σιτηρά. Όμως, στα ανατολικά του χωριού και κατά μήκος της κοιλάδας του Γιαλιά καλλιεργούνται λίγα λαχανικά και εσπεριδοειδή. Ακριβώς στα βόρεια του οικισμού υπάρχει μια μεγάλη έκταση που είναι ακαλλιέργητη και η οποία χρησιμοποιείται για κτηνοτροφική εκμετάλλευση. Κατά την καταγραφή ζώων και πτηνών του 1973, στο χωριό εκτρέφονταν κάπου 900 αιγοπρόβατα και 50 γαλακτοφόρες αγελάδες.

Αν και το χωριό δεν έχει στα διοικητικά του σύνορα ασφαλτόστρωτους δρόμους, ωστόσο πολύ κοντά του βρίσκεται, στα νότια, ο δρόμος Δαλιού - Πυροΐου, ενώ στα βορειοανατολικά συνδέεται με το δρόμο Λευκωσίας - Αθηένου.

Το χωριό βρίσκεται σήμερα πολύ κοντά στη γραμμή Αττίλα και είναι σχεδόν ακατοίκητο, εκτός από λίγους κτηνοτρόφους που είτε ζουν σε υπόστεγα είτε κατοικούν στα γειτονικά ελεύθερα χωριά. Η περιοχή του Αγίου Σωζομένου περιλαμβάνεται στην αποκαλούμενη «νεκρή ζώνη» και μετά την πλήρη εγκατάλειψή της από τους κατοίκους, ερημώθηκε τελείως.

Λόγω της γειτνίασης με τη Λευκωσία, το χωριό γνώρισε μια σταθερή πληθυσμιακή αύξηση από το 1881 μέχρι το 1960. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

Ο Άγιος Σωζόμενος εγκαταλείφθηκε για πολιτικούς λόγους, κατά τις δικοινοτικές ταραχές του 1964, και έκτοτε παραμένει εγκαταλελειμμένος. Κατά την απογραφή του 1960, ο οικισμός αριθμούσε 172 Τουρκοκύπριους και 25 Ελληνοκύπριους κατοίκους. Το 1958, οι Τουρκοκύπριοι κάτοικοι υιοθέτησαν την ονομασία Arpalik, που σημαίνει «τόπος του κριθαριού». Η απογραφή του 1992 έδειξε 0 κατοίκους. 

Το χωριό θα πρέπει να πήρε το όνομά του από τον άγιο Σωζόμενο, ένα από τους 300 ξένους αγίους που ασκήτεψαν στην Κύπρο. Σύμφωνα με το Λεόντιο Μαχαιρά, ο άγιος Σωζόμενος ήλθε και ασκήτεψε στο διπλανό χωριό, την Ποταμιά (Μαχαιράς, 32). Κοντά στο χωριό υπάρχει σπήλαιο, στο οποίο, κατά την παράδοση, τάφηκε ο άγιος Σωζόμενος.

Στον Άγιο Σωζόμενο ανακαλύφθηκε οχυρό της εποχής του Χαλκού.

Το χωριό είναι σημειωμένο σε παλαιούς χάρτες ως S. Sozomeno.

Το χωριό Άγιος Σωζόμενος κι η περιοχή του έγιναν θέατρο μαχών μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων το 1964, περίοδο των πρώτων διακοινοτικών ταραχών που ακολούθησαν την ανταρσία των Τουρκοκυπρίων τον Δεκέμβριο του 1963.

Στον Άγιο Σωζόμενο υπάρχει μισοερειπωμένη εκκλησία αφιερωμένη στον άγιο Μάμα. Είναι χτίσμα του 16ου αιώνα.