Η Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια

Μία από τις μεσαιωνικές εκκλησίες της Λευκωσίας, τις οποίες αναφέρει ο Κύπριος χρονικογράφος του 15ου αιώνα Λεόντιος Μαχαιράς, είναι εκείνη του Αγίου Ελευθερίου. Ο ναός είναι ένα από τα επτά μετόχια της Ιεράς Μονής Μαχαιρά. Κτίστηκε από τον Εθνομάρτυρα Κυπριανό το 1804, όταν ήταν Οικονόμος της Αρχιεπισκοπής. Το χώρο είχε δωρίσει στη Μονή του Μαχαιρά το 1800 μια ευσεβής κυρία με το όνομα Μαρία, ο τάφος της οποίας βρίσκεται στον περίγυρο. Ο ναός κατασκευάστηκε χωρίς άδεια της τουρκικής διοίκησης του νησιού. Ο Κυπριανός όμως, τους ξεγέλασε αφήνοντας τους να πιστεύουν ότι έκτιζε μόνο μια μικρή αποθήκη της Μονής. 

Βλέπε λήμμα: Φραγκοκρατία- Ο ελληνισμός της Κύπρου

Ο Μαχαιράς δεν κάνει ιδιαίτερη αναφορά στην εκκλησία αλλά την αναφέρει παρεμπιπτόντως, διηγούμενος άλλα γεγονότα, ως ευρισκόμενη πλησίον των εσπιτίων του σινεσκάρδου (Χρονικόν, παράγρ. 407). Τα «σπίτια» (=μέγαρο) του «σινεσκάρδου» θα πρέπει να ήσαν κοντά στο γεφύρι που ονομαζόταν επίσης «του σινεσκάρδου», το οποίο προκύπτει από άλλες αναφορές ότι ευρισκόταν στο κεντρικό τμήμα της πόλης. Εξάλλου ο ποταμός Πηδκιάς, επί του οποίου υπήρχε το «γεφύρι του σινεσκάρδου», περνούσε τότε από το κέντρο της Λευκωσίας, με κατεύθυνση περίπου δυτική - ανατολική. Άρα λοιπόν και η αναφερόμενη εκκλησία του Αγίου Ελευθερίου θα πρέπει να ευρισκόταν στο κεντρικό τμήμα της πόλης. Ο Λεόντιος Μαχαιράς δεν διευκρινίζει κατά πόσον ο μεσαιωνικός Άγιος Ελευθέριος ήταν απλώς μία εκκλησία ή μικρό μοναστήρι, ένα των πολλών που υφίσταντο τότε στην Λευκωσία.

Βλέπε λήμμα: Πεδιαίος ποταμός

Η εικόνα της Παναγίας

Αυτό που κάνει τον ιερό ναό του Αγίου Ελευθερίου ξεχωριστό είναι το πιστό αντίγραφο της εικόνας της Παναγίας του Μαχαιρά. Το αντίγραφο προέκυψε μετά τη φύλαξη του αυθεντικού εικονίσματος στην εκκλησία αυτή, ύστερα από πυρκαγιά που απείλησε το Μοναστήρι του Μαχαιρά το 1892. Όταν οι μοναχοί είδαν τη φωτιά να καταστρέφει το μεγαλύτερο μέρος της Μονής, αποφάσισαν να μεταφέρουν την ιερή εικόνα της Παναγίας, μαζί με μερικά παμπάλαια χειρόγραφα και εκκλησιαστικά σκεύη στο μετόχι τους στην Λευκωσία, στον Άγιο Ελευθέριο. Μετά την κατάσβεση της πυρκαγιάς και την αποκατάσταση των ζημιών, το εικόνισμα και τα άλλα πολύτιμα αντικείμενα μεταφέρθηκαν πίσω στον Μαχαιρά. Η μεγαλύτερη ιδιαιτερότητα του ναού είναι η τοποθέτηση των εικόνων στο εικονοστάσι. Το αντίγραφο του εικονίσματος της Παναγίας την απεικονίζει να προσεύχεται προς τα αριστερά και για το λόγο αυτό, έχει τοποθετηθεί στα δεξιά της Ωραίας Πύλης ενώ η εικόνα του Χριστού στα αριστερά, δηλαδή στην αντίστροφη θέση από αυτήν που υπάρχει στις άλλες εκκλησίες. Η τοποθέτηση αυτή ήταν κατά κάποιο τρόπο υποχρεωτική, αφού δεν ετίθετο θέμα η εικόνα της Παναγίας να έχει «γυρισμένη την πλάτη» προς αυτή του Χριστού.

Πηγές

1. Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια
2. Εκκλησίες της πόλης 
3. Εκκλησία της Κύπρου