Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Με το όνομα αυτό είναι γνωστά στην Κύπρο δυο είδη θαλάσσιων γαστερόποδων που ανήκουν στην οικογένεια των Μυρικιδών (Muricidae). Το όνομά τους προέρχεται από τη χρωστική ουσία που εκκρίνουν, την πορφύρα, με την οποία οι αρχαίοι έβαφαν τα αυτοκρατορικά ενδύματα. Οι πορφύρες είναι σαρκοφάγα ζώα, τρέφονται δε κυρίως με δίθυρα μαλάκια όπως στρείδια* και μύδια*. Πολλές φορές πιάνονται στα δίχτυα όταν ανεβαίνουν σ’ αυτά να φάνε ψάρια.

Η πορφύρα είναι γνωστή από αρχαιοτάτων χρόνων σαν βασιλική βαφή. Σύμφωνα με την παράδοση, ο σκύλος του Ηρακλή έφαγε κοχύλια και το στόμα του βάφτηκε κόκκινο. Δεν είναι δύσκολο να υποθέσει κανείς πως το ίδιο συνέβη με τους ανθρώπους, καθώς τα κοχύλια καταναλώνονταν από τους ανθρώπους. Η πορφύρα θεωρήθηκε από την αρχή ευγενές χρώμα και σύμβολο των θεών και των βασιλιάδων. Ο Αισχύλος αναφέρει ότι ήταν η πλέον ακριβή βαφή της αρχαιότητας, ισάξια του χρυσού και του αργύρου.

Η αρχαιολογική σκαπάνη έδειξε ότι στη Μεσόγειο έχουν χρησιμοποιηθεί τρία είδη για την ανάληψη της βαφής: Murex brandaris, Purpura haemastoma και Murex trunculus. Τα δυο πρώτα είδη έδιναν βαφή κόκκινη, το δε τρίτο ιώδη, αυτή που κατέγραψε ο Αριστοτέλης. Στην Κύπρο απαντώνται το πρώτο και το τρίτο είδος. Λεπτομερώς:

1. Murex brandaris (Linnaeus, 1758). Αγγλική ονομασία: Murex. To μήκος της φθάνει τα 9 εκ. περίπου. Πολύ συνηθισμένο είδος στις κυπριακές θάλασσες. Χαρακτηρίζεται από τις μυτερές προεξοχές του οστράκου της. Το χρώμα της είναι γκριζοκίτρινο.
2. Murex trunculus (Linnaeus, 1758). Αγγλική ονομασία: Murex. To μήκος της φθάνει τα 7 εκ. περίπου. Επίσης πολύ συνηθισμένο είδος. Χαρακτηρίζεται από το παχύ ατρακτοειδές όστρακό της. Το χρώμα της είναι ανοικτό γκρίζο, με καφέ και βιολετιές ταινίες.

Στο νησί έχουν εντοπιστεί σε δύο θέσεις, ευρήματα τα οποία σχετίζονται με την παραγωγή πορφύρας, η οποία τεκμηριώνεται από την Εποχή του Χαλκού.  Συγκεκριμένα:

Ανασκαφική έρευνα η οποία διεξήχθη στη θέση της Ύστερης Εποχής του Χαλκού Χαλά Σουλτάν Τεκκέ, κοντά στον διεθνή αερολιμένα της Λάρνακας, το 2013 υπό τη διεύθυνση του Καθηγητή Peter M. Fischer αποκάλυψε ένα μέχρι πρότινος άγνωστο τμήμα της πόλης του 14ου-12ου αι. π.Χ. Η ομάδα εντόπισε μια θέση παραγωγής χαλκού όπου βρέθηκαν μεταλλεύματα χαλκού και εκατοντάδες κιλά σκουριάς χαλκού. Κοντά στη θέση παραγωγής χαλκού ανασκάφηκε δωμάτιο που περιείχε μεγάλα αγγεία γεμάτα κοχύλια Μurex trunculus, τα οποία χρησιμοποιούνταν ως πηγή πορφυρής βαφής. Τα κοχύλια, μαζί με άλλα αντικείμενα που σχετίζονται με την υφαντική τέχνη (σφοντύλια και υφαντικά βαρίδια), φανερώνουν ότι στη θέση αυτή κατασκευαζόταν ένα από τα ακριβότερα προϊόντα της Εποχής του Χαλκού: τα πορφυρά υφάσματα.

Το 2019 στα πλαίσια της ανασκαφικής έρευνας υπό τη διεύθυνση της Μαρίας Ιακώβου, στη θέση του οροπεδίου του Χατζηαπτουλλά,  αποκαλύφθηκαν τα κατάλοιπα ενός σύνθετου αρχιτεκτονικού συμπλέγματος που σχετίζεται με την επεξεργασία και την αποθήκευση της γεωργικής παραγωγής. Εντός του βρέθηκαν μυλόπετρες, λεκάνες μύλων, λίθινοι αγωγοί και μεγάλος αριθμός από απανθρακωμένα κουκούτσια ελιάς που αντιστοιχούν στα απομεινάρια ελαιοπιεστηρίου, καθώς επίσης και μεγάλη ποσότητα κοχυλιών πορφύρας. Το 2019 ολοκληρώθηκε η ανασκαφή σε συγκεκριμένο χώρο με εμβαδόν 11 τ.μ., στη θέση που είχε βρεθεί από το 2016 η πορφύρα. Η συγκέντρωση θρυμματισμένων κοχυλιών πορφύρας εντοπίστηκε στρωμένη σε δάπεδο εργασίας, μαζί τους και ένα μικρό αγγείο του 4ου αιώνα π.Χ. Οι σωροί της πορφύρας ήταν τοποθετημένοι σε δάπεδο από μεγάλες πλίνθους που είχαν κατασκευασθεί σε μήτρα. Το συνολικό βάρος των κογχυλιών που είχαν αποθηκευτεί σε άλλη μονάδα για δευτερογενή επεξεργασία, ανέρχεται στα 430 κιλά. Η μελέτη των κοχυλιών από την ειδική επιστήμονα Δρ Δήμητρα Μυλωνά επιβεβαίωσε ότι ενώ η εξαγωγή της πολύτιμης χρωστικής από τον αδένα των κογχυλιών είχε ολοκληρωθεί σε παρακείμενες εγκαταστάσεις, που αναζητούνται, τα κογχύλια είχαν συγκεντρωθεί για δευτερογενή επεξεργασία και χρήση – π.χ. για την παρασκευή υδατοστεγών επιχρισμάτων.

Οι ανακαλύψεις είναι ιδιαίτερης σημασίας για την οικονομία των αρχαίων πολιτειών του Χαλά Σουλτάν Τεκκέ και της Παλαιπάφου. Η πορφύρα ήταν ιδιαίτερα πολύτιμη λόγω της δυσκολίας παρασκευής και της σπανιότητας των οστράκων από τα οποία παράγεται, οπότε η χρήση ενδυμάτων βαμμένων με πορφύρα συνιστούσε ήδη από την αρχαιότητα ένδειξη πλούτου και εξουσίας. Η σημαντικότητα των ευρημάτων έγκειται στο ότι συνιστά απόδειξη πως το υψηλό βιοτικό επίπεδο των Κυπρίων της Αρχαιότητας δεν οφειλόταν μόνο στον χαλκό αλλά και στην εξαγωγή υψηλής ποιότητας πορφυρών υφασμάτων.