Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Όπως και στην υπόλοιπη Κύπρο έτσι και στο αρχαίο Κίτιον ο Χριστιανισμός κηρύχθηκε από τους αποστόλους Παύλο και Βαρνάβα που χειροτόνησαν, σύμφωνα με τις Πράξεις του Βαρνάβα, το φίλο του Χριστού Λάζαρο, πρώτο επίσκοπο Κιτίου. Όπως όμως και στην υπόλοιπη Κύπρο, έτσι και στην επαρχία Λάρνακας δεν έχουμε μνημεία χριστιανικής αρχιτεκτονικής που μπορούν να χρονολογηθούν στους 4 πρώτους αιώνες. Το αρχαιότερο δείγμα χριστιανικής αρχιτεκτονικής που σώζεται στην επαρχία Λάρνακας είναι η τρίκλιτη βασιλική των Αγίων Πατέρων, κάτω από την εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνος στην Τρεμετουσιά. Όπως φαίνεται από το σωζόμενο ψηφιδωτό δάπεδο του μέσου κλίτους της, η βασιλική κτίσθηκε στα τέλη του 4ου αιώνα ή τις αρχές του 5ου αιώνα. Είχε μια μόνο ημικυκλική αψίδα στο ανατολικό άκρο του μέσου κλίτους και τα κλίτη χωρίζονταν με δυο σειρές από λίθινους κίονες συμφυείς με τις βάσεις που είχαν ψευδοϊωνική μορφή. Δυστυχώς δεν ανασκάφτηκε ολόκληρη κι έτσι δεν είναι γνωστό αν είχε νάρθηκα και αίθριο στα δυτικά, όπως οι άλλες παλαιοχριστιανικές βασιλικές της Κύπρου. Φαίνεται ότι ο άμβωνας της βασιλικής βρισκόταν στο μέσο του μέσου κλίτους όπως και στις βασιλικές του Κουρίου, της Αγίας Τριάδας Γιαλούσας, του Αγίου Ηρακλειδίου κ.α. Αυτό φαίνεται από την επιγραφή που σώθηκε στη βάση του άμβωνα. Αξιόλογη επιγραφή βρέθηκε στο ψηφιδωτό δάπεδο του μέσου κλίτους, η οποία αναφέρει ότι ο ψηφοθέτης ήταν κάποιος Καρταίριος και ότι η βασιλική ήταν αφιερωμένη στους Αγίους Πατέρες. Τον 6ο αιώνα έγινε το ψηφιδωτό του νότιου κλίτους ενώ ταυτόχρονα το δυτικό τμήμα του δαπέδου του μέσου κλίτους καλύφθηκε με μαρμαροθέτημα.

Αντίθετα, η φημολογούμενη ίδρυση του μοναστηριού του Σταυροβουνιού από την αγία Ελένη δεν μπορεί πια να επιβεβαιωθεί, εξαιτίας των επανειλημμένων μεταγενέστερων επεμβάσεων που οδήγησαν στη σημερινή μορφή του καθολικού με δυο τρούλλους, που πιθανότατα ανήκει στον 16ο ή 17ο αιώνα. Πιθανότατα τα χαμηλότερα τμήματα των τοίχων του καθολικού ανήκουν σε παλαιότερη εκκλησία, που αν το ιερό της βήμα είχε μορφή τρικόγχου, όπως το σχεδίασε ο G. Jeffery, τότε πραγματικά δυνατό να ανάγεται στην Παλαιοχριστιανική περίοδο.

Τον 5ο αιώνα κτίσθηκε τρίκλιτη βασιλική στο Κίτι από την οποία σώθηκε η αψίδα που ενσωματώθηκε τον 11ο ή 12ο αιώνα στη σημερινή εκκλησία της Παναγίας Αγγελόκτιστης που είναι του τύπου του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλλο. Τα κλίτη της βασιλικής χωρίζονταν με κτιστούς πεσσούς καλυμμένους με γύψο. Οι πεσσοστοιχίες κατέληγαν στ’ ανατολικά σ’ εντοιχισμένους ημικίονες με γύψινα κιονόκρανα και γύψινες βάσεις, όπως και στη βασιλική Μαραθοβούνου. Τον 6ο αιώνα στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας έγινε το γνωστό ψηφιδωτό. Ο ημικυκλικός τοίχος της αψίδας διακοσμήθηκε με τοιχογραφίες που έχουν όμως καταστραφεί.

Άλλες παλαιοχριστιανικές βασιλικές έχουν εντοπισθεί κοντά στη Δεκέλεια και κοντά στην Καλαβασό. Μια άλλη πιθανόν να βρίσκεται μεταξύ Ορόκλινης και Πύλας. Δεν είναι βέβαιο ότι η εκκλησία του Αγίου Λαζάρου στη Λάρνακα κτίσθηκε στα ερείπια άλλης παλαιότερης εκκλησίας.

Τον 7ο ή 8ο αιώνα μετά την καταστροφή της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής του Αγίου Σπυρίδωνος στην Τρεμετουσιά, η βασιλική ξανακτίσθηκε και πάλι τρίκλιτη ξυλόστεγη. Τώρα όμως τα κλίτη χωρίζονταν με τοξοστοιχίες που στηρίζονταν σε κτιστούς ορθογώνιους πεσσούς. Τέτοιοι πεσσοί ενωμένοι με τόξα σώθηκαν εντοιχισμένοι στον βόρειο τοίχο της σημερινής εκκλησίας του Αγίου Σπυρίδωνος. Η δεύτερη αυτή βασιλική φαίνεται ότι είχε τις ίδιες διαστάσεις με την πρώτη βασιλική.

Στα τέλη του 9ου αιώνα κτίσθηκε η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου στα Κελλιά. Η εκκλησία αυτή ήταν του τύπου του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλλο και κατέληγε σε τρεις αψίδες στ’ ανατολικά. Η βασιλική διατηρεί τον κατά μήκος άξονα της βασιλικής, και τα τόξα που ενώνουν τους πεσσούς με τον δυτικό και τον ανατολικό τοίχο έχουν το ίδιο σχεδόν άνοιγμα με τις τέσσερις καμάρες, στη διασταύρωση των οποίων εστηρίζετο ο τρούλλος. Στα τέλη του 9ου αιώνα χρονολογούνται και οι αρχαιότερες τοιχογραφίες που σώζονται στην εκκλησία αυτή. Η εκκλησία καταστράφηκε το 1425 από τους Μαμελούκους και όταν ξανακτίσθηκε η εκκλησία στις αρχές του 16ου αιώνα, ο τρούλλος αντικαταστάθηκε με τρουλλοκαμάρα και η αψίδα έγινε μία. Ταυτόχρονα ξανακτίσθηκε το βόρειο τμήμα της εκκλησίας.

Γύρω στο 900, σύμφωνα με την παράδοση, κτίσθηκε η εκκλησία του Αγίου Λαζάρου στη Λάρνακα που έχει τη μορφή τριών συνεπτυγμένων σταυροειδών με τρούλλο. Γι’ αυτό κι έχει τρεις τρούλλους στο μέσο κλίτος όπως η εκκλησία του Αποστόλου Βαρνάβα στην Έγκωμη Αμμοχώστου και η ερειπωμένη εκκλησία στο διάδρομο που οδηγεί από τη βασιλική του Αγίου Επιφανίου στο Βαπτιστήριό της.

Τον 11ο αιώνα κτίσθηκε η σημερινή εκκλησία της Παναγίας Αγγελόκτιστης στο Κίτι, που ενσωμάτωσε την αψίδα της παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Τον επόμενο αιώνα προστέθηκε στο βόρειο τοίχο της εκκλησίας το μικρό καμαροσκέπαστο παρεκκλήσι των Αγίων Αναργύρων. Τον 12ο αιώνα κτίσθηκαν οι μονόκλιτες με τρούλλο εκκλησίες της Παναγίας κοντά στην Κοφίνου, της Παναγίας του Κάμπου κοντά στη Χοιροκοιτία και του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στα Κάτω Λεύκαρα. Τον 12ο αιώνα κτίσθηκε επίσης μικρό, ερειπωμένο σήμερα, ταφικό παρεκκλήσι στα βόρεια της εκκλησίας της Παναγίας της Κοφίνου και η καμαροσκέπαστη εκκλησία του Αγίου Βασιλείου κοντά στην Ξυλοτύμπου.

Στο πρώτο μισό του 13ου αιώνα κτίστηκε η ερειπωμένη εκκλησία που σήμερα είναι αφιερωμένη στον Άγιο Νεόφυτο στα βορειοανατολικά του χωριού Τρούλλοι.

Τον 14ο αιώνα κτίσθηκε η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού στα Πάνω Λεύκαρα στον τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλλο. Από την εκκλησία αυτή σώζονται οι δυο ανατολικοί πεσσοί διακοσμημένοι με τοιχογραφίες στη δυτική τους όψη και ο τρούλλος ενσωματωμένος στη σημερινή εκκλησία. Τον 14ο αιώνα κτίσθηκαν ακόμη οι μονόκλιτοι με τρούλλο ναοί του Αγίου Μάμα στην Αλαμινό, της Αγίας Μαρίνας στα Πυργά και του Αγίου Κυρίλλου στη Μενόγεια. Στον 14ο αιώνα πιθανότατα ανήκει και η εκκλησία της Παναγίας Λειβαδιώτισσας στα Πάνω Λεύκαρα του ίδιου με τις προηγούμενες τύπου. Στα τέλη του 14ου αιώνα κτίστηκε και η μονόκλιτη, καμαροσκέπαστη εκκλησία της Αγίας Μαρίνας στη Ξυλοτύμπου.

Στον 15ο πιθανότατα αιώνα ανήκει η καμαροσκέπαστη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου της Αγκώνος κοντά στην Ορμήδεια. Ο νάρθηκας της εκκλησίας αυτής, που καλύπτεται με φουρνικό, κτίστηκε στις αρχές του 16ου αιώνα. Σε νεότερους χρόνους ο δυτικός τοίχος της εκκλησίας κατεδαφίσθηκε κι ο νάρθηκας ενώθηκε με τον κυρίως ναό. Τότε κτίσθηκε και η εκκλησία του Αγίου Λεοντίου στα Περβόλια.

Τον 16ο αιώνα κτίσθηκαν διάφορες εκκλησίες στον τύπο του μονόκλιτου με τρούλλο, η εκκλησία της Αγίας Μαρίνας στον Ψεματισμένο, η εκκλησία της Παναγίας στο Κιβισίλι, του Αρχαγγέλου και του Αγίου Μάμα στα Πάνω Λεύκαρα, και του Αγίου Γεωργίου του Μακρύ κοντά στη Λάρνακα. Ο τύπος όμως της εκκλησίας που επικράτησε κατά τον 16ο αιώνα στην επαρχία Λάρνακας είναι εκείνος της καμαροσκέπαστης. Τότε κτίστηκαν οι εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου στη Ξυλοφάγου, της Αγίας Βαρβάρας στο ομώνυμο μετόχι του Σταυροβουνιού, της Παναγίας των Ασταθκιών κοντά στον Άγιο Θεόδωρο, του Αγίου Ανδρονίκου κοντά στην Τερσεφάνου, και η εκκλησία που είναι σήμερα τζαμί στα Κλαυδιά.

Ο τύπος του μονόκλιτου με τρούλλο ναού χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όπως μαρτυρούν διάφορες εκκλησίες της Λάρνακας: Χρυσοπολίτισσα, Αγίου Ιωάννη, Σωτήρος, Αγίας Μαρίνας Τερσεφάνου, Αγίου Θωμά κοντά στα Πάνω Λεύκαρα, Αγίου Βασιλείου Καλού Χωριού, Αγίου Γεωργίου της Άρπερας κοντά στην Τερσεφάνου, του Αρχαγγέλου της Μάλλουρας κ.α. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας κτίστηκαν στην ορεινή περιοχή της επαρχίας Λάρνακας και ξυλόστεγες εκκλησίες όπως η Μεταμόρφωση του Σωτήρος στον Δελίκηπο, η Αγία Μαρίνα στη Μελίνη, η Παναγία στη Βαβατσινιά (όλες μονόκλιτες) και των Αγίων Αναργύρων στους Αγίους Βαβατσινιάς (τρίκλιτη).

Γοτθική αρχιτεκτονική: Κατά τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας κτίστηκαν διάφορες εκκλησίες γοτθικού ρυθμού στην πόλη και επαρχία Λάρνακας. Στην ίδια την πόλη της Λάρνακας δεν σώζεται σήμερα καμιά γοτθική εκκλησία. Το τζαμί Τούζλα όμως είναι κτισμένο στο μέσο κλίτος μιας γοτθικής εκκλησίας της οποίας τα πΛάγεια κλίτη και οι αψίδες έχουν κατεδαφισθεί. Στο νότιο τοίχο της εκκλησίας της Παναγίας Αγγελόκτιστης προστέθηκε τον 14ο αιώνα γοτθικό παρεκκλήσι που καλύπτεται με δυο σταυροθόλια. Την ίδια εποχή κτίστηκε η εκκλησία της Παναγίας της Στάζουσας κοντά στα Πυργά. Η εκκλησία αυτή είναι η καλύτερα διατηρημένη γοτθική εκκλησία της επαρχίας Λάρνακας. Μόνο το σταυροθόλιο του νάρθηκα της εκκλησίας αυτής έχει καταρρεύσει. Γύρω από την εκκλησία σώζονται τα ερείπια μοναστηριού. Σήμερα η εκκλησία της Παναγίας της Στάζουσας είναι μετόχι του μοναστηριού του Σταυροβουνιού. Τον 14ο αιώνα, ύστερα από την ανεύρεση του Σταυρού από τον μικρό βοσκό Γεώργιο, κτίσθηκε στην Τόχνη η ερειπωμένη σήμερα εκκλησία του Τιμίου Σταυρού. Στις αρχές του 15ου αιώνα κτίστηκε το λεγόμενο βασιλικό παρεκκλήσι στα Πυργά. Τότε ή λίγο νωρίτερα κτίστηκε και η ερειπωμένη σήμερα εκκλησία της Αγίας Μαρίνας στο Μαρί.