Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Με την ονομασία Βαρώσι ή Βαρώσια είναι γνωστή η νέα, εκτός των τειχών, πόλη της Αμμοχώστου. Η πόλη αυτή δημιουργήθηκε σταδιακά, κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, όταν, μετά την κατάληψη της Αμμοχώστου από τους Τούρκους το 1571, οι Έλληνες κάτοικοι της Αμμοχώστου εξεδιώχθησαν από την εντός των τειχών πόλη για λόγους ασφαλείας των Τούρκων κατακτητών, και εγκαταστάθηκαν νοτιότερα, έξω από τα τείχη. Ο οικισμός που δημιουργήθηκε εκεί ονομάστηκε Βαρώσι ή Βαρώσια, από την τουρκική λέξη varos που σημαίνει προάστιο.

» Βλέπε λήμμα: Οθωμανοκρατία

Σχετικά με τη μεταφορά των Ελλήνων κατοίκων της Αμμοχώστου στην εκτός των τειχών περιοχή που ονομάστηκε Βαρώσια, σώζεται σχετικό σουλτανικό φιρμάνι - διαταγή προς τον Τούρκο κυβερνήτη της Κύπρου, με χρονολογία 981 (= 1573 μ.Χ.). Το έγγραφο αυτό, σε μετάφραση του Ι.Κ. Περιστιάνη, αναφέρει μεταξύ άλλων:

«...Ὃσον ἀφορᾶ δέ εἰς τούς ἀπίστους οἳτινες κατοικοῦν ἐντός τῆς Ἀμμοχώστου, νά τούς διώξῃς ἐκεῖθεν καί ἀφοῦ κάμης προάστιον εἰς μέρος τό ὁποῖον νά μή εἶναι 'μετερίς΄  (περικεχαρακωμένον και δεσπόζον), νά έγκαταστήσῃς τούς ἀπίστους εἰς ἐκεῖνο τό προάστιον...»

Κατά την ίδια περίπου εποχή και για τους ίδιους λόγους, δημιουργήθηκαν προάστια που ονομάστηκαν Βαρώσια και έξω από τη Λευκωσία και έξω από την Κερύνεια, που προστατεύονταν επίσης από τείχη. Τελικά όμως διατηρήθηκε, εξαιτίας της ανάπτυξης που γνώρισε αργότερα, μόνο το όνομα Βαρώσια της Αμμοχώστου.

Ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός (Ἱστορία Χρονολογική... σ. 152), χρησιμοποιεί τον τύπο Βαρούσια και αναφέρει τα Βαρούσια τῆς Λευκοσίας όπου μια ευγενής, η Μαργαρίτα ντι Βλέσια, έκτισε μια λαμπρή εκκλησία στο όνομα του Τιμίου Σταυρού.

Η περιοχή στην οποία αναπτύχθηκαν τα Βαρώσια ήταν γνωστή πριν από την περίοδο της Τουρκοκρατίας ως «Κήποι της Αμμοχώστου». Και τούτο επειδή στην έκταση εκείνη υπήρχαν εκτεταμένες καλλιέργειες οπωροφόρων δέντρων κατά τις περιόδους της Φραγκοκρατίας και της Βενετοκρατίας, ίσως και ενωρίτερα. Οι Βενετοί διέταξαν το 1570 την πλήρη καταστροφή των κήπων εκείνων και το κόψιμο όλων των δέντρων για δημιουργία έρημης έκτασης ενόψει της τουρκικής επίθεσης κατά της Αμμοχώστου.

» Βλέπε λήμμα: Πολιορκεία και άλωση της πόλης από τους Οθωμανούς

Ένας των υπερασπιστών της πόλης κατά την 11μηνη πολιορκία της από τους Τούρκους το 1570-71, ο λοχαγός Άντζελο Γκάττο, στην αφήγησή του για την επική αντίσταση της Αμμοχώστου, αναφέρει σχετικά με τις προετοιμασίες του πολέμου και τα εξής:

Η αυτού εξοχότης [ο Αστόρρε Βαγλιόνε] οχύρωσε την πόλη [της Κερύνειας] και αμέσως ύστερα πήγε στην Αμμόχωστο για να συμπληρώσει τον αναγκαίο εφοδιασμό των οχυρών της [...] να διευρύνει και να βαθύνει την τάφρο, να ισοπεδώσει την έκταση έξω από την πόλη, κατεδαφίζοντας εκκλησίες, κατοικίες και καταλύματα και γενικά κάνοντας κάθε τι το αναγκαίο [...] Ταυτόχρονα οι αυτών εξοχότητες [ο Βαγλιόνε και ο Μαρκαντώνιος Βραγαδίνος] διέταξαν τον πληθυσμό [της πόλης] να βγει και να καταστρέψει τους αγρούς και τους ωραιότατους κήπους, οι οποίοι έμοιαζαν αλήθεια με επίγειο παράδεισο... (Α. Παυλίδης, Η Κύπρος ανά τους αιώνες..., τόμος 1, 1993, σσ. 397-8, 400.

Οι περίφημοι εκείνοι κήποι, όπως φαίνεται από το πιο πάνω απόσπασμα, περιελάμβαναν εκκλησίες, κατοικίες και καταλύματα που κατεδαφίστηκαν, ήσαν δε προφανώς εγκαταστάσεις πολλών ανθρώπων που εργάζονταν στα περιβόλια εκείνα και στις καλλιέργειες. Πάντως αργότερα οι εκτενείς κήποι δημιουργήθηκαν και πάλι, ενώ η περιοχή ήταν πλέον γνωστή ως Βαρώσια ή Βαρώσιν. Ο αββάς Τζιοβάννι Μαρίτι, γράφοντας για την περιοχή δύο περίπου αιώνες αργότερα, περί το 1760, αναφέρει και τα εξής: ...Έξω από την Αμμόχωστο και κατά μήκος της ακτής προς τα νότια, υπάρχουν περιβόλια γεμάτα από λεμονόδεντρα, πορτοκαλιές και άλλα οπωροφόρα δέντρα. Μεταξύ αυτών είναι και το καϊσί, ένα είδος χρυσόμηλου [...] Το υπόλοιπο της περιοχής είναι τόσο πλούσιο σε βαμβάκι και συκαμινιές σχεδόν όσο και η Κυθρέα. Κοντά στα περιβόλια είναι το χωριό Βαρώσια που έχει μερικές ελληνικές εκκλησίες... (Α. Παυλίδης, ό.π.π., τόμος 2, 1994, σ. 861).

Ο Μαρίτι δίνει και την πληροφορία ότι τότε ο Τούρκος διοικητής της επαρχίας Αμμοχώστου, με το βαθμό του αλαγήμπεη (λοχαγού του ιππικού), συνήθιζε να διέμενε στα Βαρώσια, κοντά στην Αμμόχωστο. Προφανώς προτιμούσε τη διαμονή στην ωραιότατη και καταπράσινη περιοχή με τους εκτενείς κήπους παρά τη διαμονή στην εντός των τειχών πόλη.

» Για τα Βαρώσια Αμμοχώστου βλέπε λήμμα: Αμμόχωστος πόλη