Τίμιος Σταυρός, Κυπερούντα
Πρόκειται για την αρχαιότερη εκκλησία που υπάρχει στο χωριό και είναι κτισμένη σε σχήμα μονόκλιτης βασιλικής, η όποια φέρει οξυκόρυφη ξύλινη και καμαροσκέπη στέγη. Η τοιχοποιία της είναι φτιαγμένη από μεγάλες ακανόνιστες πέτρες από τις πλάγιες της Μαδαρής. Ανάμεσα στις μεγάλες πέτρες υπάρχουν άλλες μικρότερες.
Εντύπωση προκαλεί το καμπαναριό, το οποίο ορθώνεται στα νοτιοδυτικά της εκκλησίας σε πολύ μικρή απόσταση από αυτήν. Στην πραγματικότητα πρόκειται για δυο τεράστια ξύλινα δοκάρια που στην κορυφή φέρουν δίρριχτο στέγαστρο. Από το σημείο που ενώνονται τα δοκάρια κρέμεται μια χειροκίνητη καμπάνα.
Σύμφωνα με σχετική πινακίδα, ο ναός του Τιμίου Σταύρου, χρησιμοποιήθηκε σαν τόπος διανυκτέρευσης από τον πρώτο βρετανό αρμοστή της Κύπρου. Σήμερα ο εν λόγω ναός χρησιμοποιείται σαν εκκλησιαστικός εκθεσειακός χώρος.
Ιστορικό της μονής
Στη σημερινή της μορφή η εκκλησία είναι το αποτέλεσμα διαφόρων επεμβάσεων που την έχουν παραμορφώσει. Έτσι η εκκλησία επεκτάθηκε στ' ανατολικά αφού γκρεμίσθηκε η αρχική αψίδα. Επίσης στα δυτικά, αφού γκρεμίσθηκε ο δυτικός τοίχος, έγινε προσθήκη που μετέτρεψε το σχήμα της εκκλησίας σε κεφαλαίο Γ. Η αρχική νότια θύρα της εκκλησίας εντοιχίσθηκε και ανοίχθηκε άλλη θύρα πιο πλατιά και ψηλή ακριβώς στα δυτικά της αρχικής. Άλλη θύρα ανοίχθηκε στο ανατολικό άκρο του νότιου τοίχου. Σήμερα η εκκλησία έχει διαστάσεις 13,10X3,50 μ. Στο δυτικό όμως τμήμα, που είναι η προσθήκη και σε μήκος 3 μ., η εκκλησία έχει πλάτος 5,90 μ. Σήμερα η αψίδα της εκκλησίας είναι πεντάπλευρη τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά. Η αψίδα έχει άνοιγμα 2,80 μ. και βάθος 1,93 μ.
Στον βόρειο και τον νότιο τοίχο της αρχικής εκκλησίας υπάρχει από ένα τυφλό τόξο όπως στην εκκλησία του Σταυρού του Αγιασμάτι και την εκκλησία του Σωτήρος στο Παλαιχώρι. Η εκκλησία έχει τέσσερις εισόδους: μια στον δυτικό τοίχο, πλάτους 1,35 μ., μια στον βόρειο τοίχο, πλάτους 0,90 μ., και δυο στον νότιο τοίχο. Απ' αυτές εκείνη που βρίσκεται στο ανατολικό άκρο έχει πλάτος 0,75 μ. και η άλλη, η αρχική, 1,00 μ. Η νεότερη θύρα εντοιχίσθηκε κατά την επισκευή της εκκλησίας που έγινε το 1970. Η εκκλησία έχει ένα μόνο παράθυρο στο κέντρο της αψίδας, διαστάσεων 1,00X0,50 μ. Μια από τις επισκευές που παραμόρφωσαν την εκκλησία έγινε το 1878, όπως αναφέρει «ενθύμηση» γραμμένη στη μαντωσιά του βόρειου τοίχου της εκκλησίας.
Από την αρχική εκκλησία σώζονται σήμερα τμήματα του βόρειου και του νότιου τοίχου μήκους 9,35 μ., στα οποία περιλαμβάνονται και τα δυο τυφλά τόξα που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Η εκκλησία δεν φαίνεται να ζωγραφίσθηκε ποτέ ολόκληρη. Σήμερα σώζονται τοιχογραφίες στα δυο τυφλά τόξα και ολόγυρα απ' αυτά.
Στο τύμπανο του βόρειου τυφλού τόξου είναι ζωγραφισμένος ένας ξύλινος σταυρός, ανάμεσα στους βραχίονες του οποίου είναι ζωγραφισμένες δέκα σκηνές από την ιστορία της Ευρέσεως του Τιμίου Σταυρού όπως και στο βόρειο τυφλό τόξο της εκκλησίας του Τιμίου Σταυρού του Αγιασμάτι. Πιο κάτω εικονίζονται ο άγιος Ιωάννης ο Λαμπαδιστής, η κτιτορική επιγραφή, ο δωρητής (κάποιος μοναχός Ακάκιος) κι οι άγιοι Κοσμάς και Δαμιανός. Στα ποδαρικά του τόξου είναι ζωγραφισμένοι η αγία Αθανασία στο δυτικό άκρο κι ο άγιος Ανδρόνικος στο ανατολικό και στο εσωρράχιο δέκα μετάλλια με τις μορφές των αγίων Ανεμπόδιστου, Ελπιδοφόρου, Αφθονίου, Πηγασίου, ενός αδιάγνωστου, Ευστρατίου, ενός ακόμη αδιάγνωστου, Ευγενίου, Μαρδαρίου και Ορέστη. Πάνω από το τυφλό τόξο εικονίζονται η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού και οι ευαγγελιστές Λουκάς και Ματθαίος. Στα δυτικά του τυφλού τόξου εικονίζεται όρθιος ο απόστολος Πέτρος και στ' ανατολικά η Θεοτόκος Παράκληση με την επιγραφή Ἐλεοῦσα. Πάνω από τη Θεοτόκο ήταν ζωγραφισμένη μια άλλη αγία που καταστράφηκε.
Στο τύμπανο του τυφλού τόξου του νότιου τοίχου εικονίζεται ο αρχάγγελος Μιχαήλ. Στα ποδαρικά του τόξου είναι ζωγραφισμένοι δυο Στυλίτες και στο εσωρράχιο του τόξου δέκα μετάλλια στα οποία εικονίζονται οι άγιοι Ερμόλαος, Παντελεήμων, Άβιβος, Σαμωνάς, Γουρίας, Μηνάς, Βίκτωρ, Βικέντιος, Σαμψών και Διομήδης. Πάνω από το τυφλό τόξο είναι ζωγραφισμένοι ο προφήτης Ζαχαρίας, οι ευαγγελιστές Ιωάννης και Μάρκος και ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Στ' ανατολικά του τόξου, κάτω από τον Ζαχαρία εικονίζεται ο Ιωάννης ο Πρόδρομος όρθιος σε στάση δέησης. Στα δυτικά του τόξου κάτω από τον Ευαγγελισμό είναι ζωγραφισμένος ο απόστολος Παύλος. Η παρουσία της Θεοτόκου Παράκλησης και του Προδρόμου σε στάση δέησης υπονοεί και την παρουσία του Χριστού ψηλά στο αέτωμα του ανατολικού τοίχου ώστε να συμπληρώνεται η εικόνα της Δέησης. Αυτό είναι μια ένδειξη ότι η αρχική αψίδα κι ο ανατολικός τοίχος που κατεδαφίσθηκαν για επέκταση της εκκλησίας στ' ανατολικά ήσαν διακοσμημένοι με τοιχογραφίες. Σύμφωνα με τη κτιτορική επιγραφή οι τοιχογραφίες αυτές έγιναν με δαπάνη του μοναχού Ακακίου το 1521. Η επιγραφή βέβαια αναφέρει ότι το 1521 έγιναν οι τοιχογραφίες του βόρειου τυφλού τόξου αλλά και οι τοιχογραφίες του νότιου τυφλού τόξου είναι σύγχρονες με τις τοιχογραφίες του βόρειου τυφλού τόξου.
