Κύκνος
Cygnus otor και Cygnus cygnus. Οικογένεια: Anatidae (Anserinae). Είναι τα μεγαλύτερα από τα υδρόβια πουλιά της Ευρώπης, με κύρια χαρακτηριστικά τον πολύ μακρύ λαιμό, που τους επιτρέπει να φθάνουν τα υδρόβια φυτά και τις ρίζες τους σε αρκετό βάθος, και τις σχετικά στενές και μυτερές φτερούγες τους. Οι μαύρες κνήμες τους είναι κοντές, τα στεγανά πόδια τους πολύ μεγάλα και η ουρά τους μικρή. Το ράμφος τους είναι τραχύ και πεπλατυμένο, το δε χρώμα τους κάτασπρο˙ τα μικρά όμως έχουν γκρίζο χρώμα όταν εκκολαφθούν, αρχίζουν δε ν’ ασπρίζουν κατά τον δεύτερο χρόνο της ηλικίας τους. Φτιάχνουν τη φωλιά τους στο έδαφος, γεννούν δε από 3 μέχρι 8 αυγά. Τα νεογνά μόλις εκκολαφθούν πηδούν στο νερό κι ακολουθούν τους γονείς τους. Τρέφονται με υδρόβια φυτά και έντομα.
Στην Κύπρο έρχονται μόνο δυο από τα τρία είδη των κύκνων που υπάρχουν στην Ευρώπη, για να διαχειμάσουν στις αλυκές Λεμεσού και Λάρνακας, στους μεγάλους ξέβαθους υδατοφράκτες όπως των Κουκλιών Αμμοχώστου και σε βαλτότοπους όπως της Αχερίτου, που έχουν πυκνή υδρόβια βλάστηση. Ο ένας από τους δυο είναι ο Cygnus otor που εμφανίζεται συχνότερα από τον Cygnus cygnus και σε μεγαλύτερους αριθμούς είναι αυτός που σε αρκετά μεγάλους αριθμούς ενεφανίσθη στην Κύπρο τον χειμώνα του 1984. Ήταν η πρώτη φορά που ήλθε σε τόσο μεγάλους αριθμούς (είχαν τότε καταμετρηθεί από τον Πτηνολογικό Σύνδεσμο Κύπρου περί τους 500, μερικοί όμως, μόλις είχαν φθάσει, είχαν σκοτωθεί από ασυνείδητους κυνηγούς).
Ο κύκνος Cygnus otor ξεχωρίζει από τους άλλους της οικογένειάς του μόνο από το πορτοκαλί ράμφος του, τον μαύρο κόμβο που έχει πάνω από τα ρουθούνια κι ενώνεται με τα μάτια του, και τον καμπύλο λαιμό του. Πολλές φορές, όταν ενοχληθεί — ιδίως την εποχή του ζευγαρώματος — υψώνει τις φτερούγες του προς τα πίσω σαν αψίδα και καμπυλώνει πολύ τον λαιμό του, γίνεται δε πολύ επιθετικός. Ο μεγαλύτερος αριθμός των κύκνων του είδους αυτού που φάνηκε στην Κύπρο πριν από το 1984, ήταν τον Νοέμβριο του 1908 στους βάλτους της Αχερίτου οπότε καταμετρήθηκαν 16. Γεννά στην κεντρική Ευρώπη, από τις Βρετανικές Νήσους μέχρι την Κασπία Θάλασσα, στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, στη Μικρά Ασία μέχρι και τη Μογγολία. Λέγεται ότι ο Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος για πρώτη φορά εισήγαγε τον κύκνο αυτό στην Αγγλία, αποστέλλοντάς τον εκεί από την Κύπρο˙ αυτή είναι και η πρώτη ένδειξη πως οι κύκνοι, τουλάχιστον κατά τον Μεσαίωνα οπότε τα νερά και οι βάλτοι αφθονούσαν στην Κύπρο, θα γεννούσαν άλλοτε στο νησί, όπως και πολλά άλλα υδρόβια και παρυδάτια πουλιά.
Ο δεύτερος κύκνος που εμφανίζεται σπανιότερα στην Κύπρο, είναι ο Cygnus cygnus. Έχει φανεί ελάχιστες φορές κατά τις αρχές του 20ού αιώνα, η πρώτη δε φορά που επίσημα έχει καταγραφεί στον κατάλογο των κυπριακών πουλιών είναι στις 28 Δεκεμβρίου 1910 όταν ένας κύκνος βρέθηκε στους βάλτους κοντά στο Σπαθαρικό. Το ράμφος του είναι κίτρινο με μαύρο σημάδι στο τέλος του, και συνήθως φωνάζει όταν ενοχληθεί ή όταν πετά.
Το μέγεθος των δυο κύκνων φθάνει το 1,5 μέτρο. Όταν πετούν ο μακρύς κι εκτεταμένος προς τα εμπρός λαιμός τους και τα κοντά πόδια τους που δεν εξέχουν από την ουρά, τους κάνουν να ξεχωρίζουν από τα άλλα άσπρα μεγάλα υδρόβια πουλιά.
Από την Αρχαιότητα μέχρι και σήμερα πιστεύεται ότι οι κύκνοι προαισθάνονται τον θάνατό τους και θρηνούν προτού ξεψυχήσουν. Ο «θρήνος» τους όμως αυτός δεν μοιάζει με μοιρολόι αλλά είναι γλυκύτατο άσμα, γι’ αυτό και είναι γνωστό ως «κύκνειον άσμα», φράση που έχει γίνει παροιμιακή. Λέγει ο Σωκράτης, στον Φαίδωνα του Πλάτωνος: Μή τῶν κύκνων δοκῶ φαυλότερος ὑμῖν εἷναι τήν μαντικήν, οἵ, ἐπειδάν αἲσθωνται ὃτι δεῖ αὐτούς ἀποθανεῖν ἂδοντες καί ἐν τῷ πρόσθεν χρόνῳ τότε δή πλεῖστα καί μάλιστα ἄδουσι, γεγηθότες ὃτι μέλλουσι παρά τόν θεόν ἀπιέναι οὗπερ εἰσί θεράποντες...
Κατά τον Χρύσιππο δε, όπως διασώζει ο Αθήναιος: ...φιλοσκώπτης, μέλλων ἀπό τοῦ δημίου σφάττεσθαι, εἰπεῖν ἔφη θέλειν ὣσπερ τό κύκνειον ἄσας ἀποθανεῖν.
Ο Ευριπίδης αναφέρει τον κύκνο τον «μελωδόν»: ...Λίμνας θ' εἰλίσσουσαν ὕδωρ, ἔνθα κύκνος μελωδός Μούσας θεραπεύει...
Ακόμη, ο Ησύχιος αναφέρει και τους τόπους όπου «κελαϊδούν» οι κύκνοι:
... Ἀλκυόνες περί κῦμα, χελιδόνες ἀμφί μέλαθρα, κύκνος ἐπ’ ὄχθαισιν ποταμοῦ, καί ὑπ’ ἄλσος ἀηδών ἄδουσι...
Άλλοι πάλι πίστευαν πως το «άσμα» του κύκνου προέρχεται από τον άνεμο που σφυρίζει περνώντας διά μέσου των φτερών του:
...Ζέφυρος τήν ὠδήν τοῖς κύκνοις ἐνδιδούς... καί αἱ πτέρυγες ἃπλωνται τοῖς κύκνοις πρός τό πλήττεσθαι ὑπό τοῦ ἀνέμου, ἀνίσταται γάρ τῶν πτερῶν ἡ πυκνότης, καί πλῆκτρον εὐθύς ὁ ζέφυρος γίνεται ...ὃταν ἀνῶμεν τῷ ζεφύρῳ τάς πτέρυγας ἐμπνεῖν ἠδύ τε καί ἐναρμόνιον...
Περιγραφή του κύκνου δίνει ο Αριστοτέλης:
... Ὄρνις ἀγελαῖος, τά βαρύτερα τῶν στεγανοπόδων, βιοτεύουσι περί λίμνας καί ἓλη, εὐβίοτοι δέ καί εὐήθεις καί εὔτεκνοι καί εὔγηροι, καί τόν ἀετόν ἐάν ἄρξηται ἀμυνόμενοι νικῶσιν, αὐτοί δ’ οὐκ ἄρχουσι μάχης˙ ὠδικοί δέ, καί περί τάς τελευτάς μάλιστα ἄδουσιν˙ ἀναπέτονται γάρ καί εἰς τό πέλαγος, καί τινες ἤδη πλέοντες παρά τήν Λιβύην περιέτυχον ἐν τῇ θαλάττῃ πολλοῖς ἄδουσι φωνῇ γοώδει, καί τούτων ἑώρων ἀποθνήσκοντας ἐνίους...
Κατά την Αρχαιότητα ο κύκνος ήταν γνωστός και με πολλά επίθετα: ἀερσιπότης, ἀχέτας, δολιχαύχης, δουλιχόδειρος, ἐλικώνιος, λιγύθροος, λευκός, μαντιπόλος, μελιβόας, μελίθροος, μελωδός, ποτάμιος, πόλιος, πολιόχρους, σοφός, στρυμόνιος, χιονόχρους.
Ο κύκνος εικονιζόταν και σε αρχαία νομίσματα, μάλιστα σε σχέση προς τον Απόλλωνα, ενώ γνωστός είναι και ο μύθος της Λήδας και του Διός: Ο δεύτερος μεταμορφώθηκε σε ωραίο κύκνο προκειμένου να συνευρεθεί με την Λήδα, από τη σχέση δε αυτή γεννήθηκαν οι Διόσκουροι και η ωραία Ελένη. Τον μύθο αυτό απεικονίζουν και δυο θαυμάσια ψηφιδωτά από την Πάφο. Το ένα απ’ αυτά κοσμεί τώρα το Κυπριακό Μουσείο στη Λευκωσία, ενώ το δεύτερο, που απεκαλύφθη πρόσφατα, βρίσκεται στο δάπεδο της «Οικίας του Αιώνα» στην Κάτω Πάφο. Ο μύθος της Λήδας και του Κύκνου ενέπνευσε και πολλούς Ευρωπαίους καλλιτέχνες.
Κατά το Μεσαίωνα υφίστατο, όπως φαίνεται, κάποια παράδοση ότι η Λήδα και ο Ζευς (Κύκνος) είχαν σμίξει στην Κύπρο, όπως προκύπτει από αφήγηση του Τσέχου περιηγητή Oldrich Prefat που επισκέφθηκε το νησί κατά τα μέσα του 16ου αιώνα. Γράφοντας για επίσκεψή του κάπου κοντά στην Αμμόχωστο, αναφέρει και αυτά:
... Περπατήσαμε κατά μήκος της παραλίας ώσπου φτάσαμε σ’ ένα αρκετά ψηλό πύργο τετράπλευρο που στέκει μόνος του στα χωράφια στα βόρεια. Απέχει από την Αμμόχωστο ένα τέταρτο του τσέχικου μιλιού ή περισσότερο και ονομάζεται ο πύργος αυτός ιταλικά la torre de la ancea που σημαίνει ο Πύργος των Χήνων.
Όπως μας διηγήθηκε ο στρατιώτης πάνω σ’ αυτόν τον πύργο ζούσε η Λήδα η μητέρα της ωραίας Ελένης και όπως αναφέρεται σε μια ποιητική παράδοση ubi Jupiter versus in cignum concubuit cum illa (όπου ο Ζευς αφού μεταμορφώθηκε σε κύκνο συνουσιάστηκε μαζί της)... (Π. Φλουρέντζου, Τά Τσέχικα Ὁδοιπορικά τῆς Ἀναγέννησης καί ἡ Κύπρος, Λευκωσία, 1977, σ. 24).
Οι κύκνοι πάλι, ιδιαίτερα σε κείμενα αρχαίων Λατίνων ποιητών (όπως ο Οράτιος και ο Οβίδιος) και σε έργα τέχνης, σχετίζονται άμεσα με την Κυπρία θεά Αφροδίτη της οποίας έσερναν το άρμα στους ουρανούς, ζευγμένοι σ’ αυτό. Ο Οράτιος ονομάζει την Αφροδίτη αυτή που «την Πάφο σε ζευγμένους κύκνους επιθεωρεί...», ενώ ο Οβίδιος λέγει πως η Αφροδίτη «με ζευγμένους κύκνους μέσα από τον αέρα κόβει δρόμο...».
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια
Φώτο Γκάλερι
