Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Σημαντικός εκκλησιαστικός ηγέτης της περιόδου της Αγγλοκρατίας. Επίσκοπος Κιτίου, εθνικός αγωνιστής και ικανός πολιτευτής. Ως επίσκοπος Κιτίου υπηρέτησε από το 1918. Το 1931 εξορίστηκε από τους Άγγλους εξαιτίας της εθνικής του δράσεως, πέθανε δε στην εξορία στις 13 Σεπτεμβρίου 1937.

Ο Νικόδημος Μυλωνάς — το κοσμικό του όνομα ήταν Νεόφυτος — γεννήθηκε το 1889 στο χωριό Λιμνιά της επαρχίας Αμμοχώστου. Μετά την αποφοίτησή του από το δημοτικό σχολείο, προσελήφθη ως δόκιμος στην υπηρεσία του επισκόπου Κυρηνείας Κυρίλλου που ήταν συγγενής του από την πλευρά της μητέρας του. Το 1903 εστάλη στο Παγκύπριο Γυμνάσιο και μετά από φοίτηση δυο χρόνων εστάλη για συνέχιση των σπουδών του  στα  Ιεροσόλυμα.  Εκεί  ενεγράφη στην ακμάζουσα τότε Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού, όπου και φοίτησε για δυο χρόνια. Αναγκάστηκε όμως να διακόψει την παραμονή του στα Ιεροσόλυμα κι επέστρεψε στην Κύπρο. Συνέχισε τη φοίτησή του στο Παγκύπριο Γυμνάσιο της Λευκωσίας, απ’ όπου κι αποφοίτησε το 1910. Στη συνέχεια ενεγράφη στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (1911), απ’ όπου κι αποφοίτησε με άριστα το 1915. Στο μεταξύ είχε χειροτονηθεί σε διάκονο.

Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του, επέστρεψε στην Κύπρο όπου και διορίστηκε ιεροκήρυκας στην επισκοπή Κυρηνείας. Το 1916 ο προστάτης και συγγενής του επίσκοπος Κυρηνείας Κύριλλος, έγινε αρχιεπίσκοπος Κύπρου (Κύριλλος Γ΄). Τότε ο Νικόδημος, αν και μόνο διάκονος, διορίστηκε τοποτηρητής του θρόνου Κυρηνείας. Τον επόμενο χρόνο, και συγκεκριμένα τον Μάρτιο του 1917, με απόφαση της Ιεράς Συνόδου, χειροτονήθηκε βοηθός επίσκοπος, με τον τίτλο του Σαλαμίνος. Ήταν μόλις 28 χρόνων, αλλά είχε ήδη διακριθεί για τη ρητορική του δεινότητα.

Την εποχή αυτή κατέβαλε προσπάθειες να αποκτήσει ακόμη ευρύτερη μόρφωση κι έκαμε διευθετήσεις για να συνεχίσει τις σπουδές του στην Αγγλία. Όμως ο μέχρι τότε επίσκοπος Κιτίου Μελέτιος Μεταξάκης εξελέγη αρχιεπίσκοπος Αθηνών κι αναχώρησε. Αφ’ ετέρου, η Εκκλησία της Κύπρου που είχε δοκιμαστεί σκληρά καθ’ όλη την προηγούμενη δεκαετία εξαιτίας της μεγάλης κρίσεως της γνωστής ως αρχιεπισκοπικό ζήτημα, είχε απόλυτη ανάγκη ικανών στελεχών. Έτσι, δεν του επετράπη η μετάβαση στην Ευρώπη για περαιτέρω σπουδές. Αντίθετα, προτάθηκε για την πλήρωση του θρόνου Κιτίου, προς διαδοχήν του Μελετίου Μεταξάκη, κι εξελέγη στο αξίωμα του επισκόπου Κιτίου. Η ενθρόνισή του έγινε στις 13 Ιουνίου 1918.

Ως επίσκοπος Κιτίου ανέπτυξε πολύπλευρη δραστηριότητα: εκκλησιαστική, εκπαιδευτική, κοινωνική και εθνική, μέχρι τον Οκτώβριο του 1931. Ιδιαίτερα ενδιαφέρθηκε για την προώθηση και στήριξη της ελληνικής εκπαίδευσης και, μεταξύ άλλων, διατήρησε κι ενίσχυσε το Ιεροδιδασκαλείον της Λάρνακας που είχε ιδρυθεί από τον προκάτοχό του Μελέτιο Μεταξάκη. Φλογερός πατριώτης, κι έχοντας ως αρχήν του ότι οι ιεράρχες του υπόδουλου Ελληνισμού δεν μπορούσε να μη ενδιαφέρονται και να πρωταγωνιστούν στις πολιτικές εξελίξεις, αναμείχθηκε ενεργά και δυναμικά στην πολιτική κι εξελέγη βουλευτής και μέλος του Νομοθετικού Συμβουλίου το 1925, θέτοντας υποψηφιότητα στο διαμέρισμα Λευκάρων. Ως βουλευτής υπηρέτησε από το 1925 μέχρι το 1930. Το 1930 επανεξελέγη, κι υπηρέτησε μέχρι το 1931, οπότε παραιτήθηκε αλλά κι εξορίστηκε. Ήταν επίσης μέλος του, υπό τον αρχιεπίσκοπο Κύπρου, Εθνικού Συμβουλίου.

Το 1929 ηγήθηκε εθνικής πρεσβείας των Ελλήνων της Κύπρου, που πήγε στην Αγγλία για προώθηση του ενωτικού αγώνα. Συγκεκριμένα η πρεσβεία αυτή ήταν τριμελής, κι εκτός από τον Νικόδημο μετείχαν ο επίσης βουλευτής Στ. Σταυρινάκης, κι ο Ζήνων Ρωσσίδης ως γραμματέας. Η απόφαση γι’ αποστολή της πρεσβείας αυτής (μιας από τις επανειλημμένες αποστολές των χρόνων της Αγγλοκρατίας) είχε παρθεί σε σύσκεψη των Ελλήνων Κυπρίων βουλευτών στον Πεδουλά (όχι χωρίς σοβαρές διαφωνίες) κι εκτός από το εθνικό θέμα, είχε αποστολή να θέσει στον Άγγλο υπουργό των Αποικιών και την άθλια γενικά κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Κύπρος. Η αποστολή αναχώρησε στις 10 Σεπτεμβρίου για την Αγγλία, μέσω Αθηνών. Στον Πειραιά έγινε δεκτή με ενθουσιώδεις εκδηλώσεις. Στο Λονδίνο, το υπόμνημα που είχε ετοιμαστεί, επεδόθη από την πρεσβεία στον βοηθό υπουργό Αποικιών σερ Τζων Σκούκβουργκ στις 11 Οκτωβρίου (πλήρες κείμενο του υπομνήματος βλέπε στην Ιστορική Εγκυκλοπαίδεια της Κύπρου, περίοδος 1878-1931, τόμος Ε΄, σσ. 283-290). Στις 25 Οκτωβρίου η πρεσβεία συναντήθηκε με τον υπουργό Αποικιών λόρδο Πάσφιλντ, που ρητά δήλωσε πως «οὐδεμίαν δύναται νά δώσῃ ἐλπίδα διά τό ζήτημα τῆς Ἑνώσεως», όπως τηλεγράφησε από το Λονδίνο ο Νικόδημος. Στο Λονδίνο η πρεσβεία είχε κι άλλες επαφές, με βουλευτές και δημοσιογράφους. Χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα, επέστρεψε στην Κύπρο στις 6 Δεκεμβρίου.

Πληθωρική ήταν πάντοτε η παρουσία του Νικόδημου Μυλωνά στις συνεδρίες του Νομοθετικού Συμβουλίου, που γίνονταν υπό την προεδρία του Άγγλου κυβερνήτη της Κύπρου. Επιβλητικός, δεινός ρήτωρ, συγκροτημένος, με ξεκάθαρες απόψεις, αλλά και πείσμων, έφερνε σε αμηχανία τον κυβερνήτη κάθε φορά που αγόρευε επί καίριων θεμάτων για τα οποία αγωνίστηκε σκληρά, όπως για παράδειγμα η κατάργηση του περιβόητου φόρου υποτελείας. Ιδιαίτερα για θέματα οικονομικά και δημοσιονομικά είχε πολλές και βαθιές γνώσεις, και περί τέτοιων θεμάτων επανειλημμένα ήλθε σε ρήξη με την αποικιακή κυβέρνηση της Κύπρου. Αλλά και για το εθνικό θέμα ήταν πάντοτε ακραίος στις θέσεις του και αμετακίνητος. Βουλευτής, εξάλλου, είχε εκλεγεί με το σύνθημα ότι η ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα αποτελούσε το άλφα και το ωμέγα του εκλογικού του προγράμματος, αφού, όπως διαλαλούσε, η ένωση ήταν ζήτημα ανάγκης για τον κυπριακό λαό, ζήτημα ψωμιού, ζήτημα υπάρξεως.

Ως ρήτωρ διακρίθηκε και στις πολλές δημόσιες ομιλίες και στα κηρύγματα που έκανε. Ήταν όμως ταυτόχρονα και άνθρωπος με ιστορικά και λογοτεχνικά ενδιαφέροντα. Υπήρξε ένας από τους ιδρυτές του πολύ σημαντικού επιστημονικού περιοδικού Κυπριακά Χρονικά, που εκδιδόταν με τη δική του αποφασιστική βοήθεια από το 1924. Στο περιοδικό αυτό δημοσίευσε κι ο ίδιος αρκετά άρθρα και μελέτες του πάνω σε ιστορικά, λαογραφικά, θρησκειολογικά και άλλα θέματα. Κείμενά του δημοσιεύθηκαν επίσης στο εκκλησιαστικό περιοδικό Ἀπόστολος Βαρνάβας, σε εφημερίδες και σε άλλα περιοδικά. Σε ξεχωριστές εκδόσεις κυκλοφόρησε τρία βιβλιαράκια, εκ των οποίων το ένα (50 σελίδες) ήταν ανάτυπο μελέτης του με τίτλο Περί ἡρώων, στρατηγῶν, φιλοσόφων, ἁγίων καί ἄλλων ὀνομαστῶν ἀνθρώπων ὃπου εὐγήκασιν ἀπό τό νησί τῆς Κύπρου. Πρόκειται για δημοσίευση της μελέτης του Νεοφύτου Ροδινού, που πρωτοδημοσίευσε ο Νικόδημος στον τρίτο τόμο των Κυπριακῶν Χρονικῶν. Εξέδωσε επίσης το Πολιτικόν Πρόγραμμά του ως υποψηφίου βουλευτή του διαμερίσματος Λευκάρων το 1925. Επίσης εξέδωσε μια Ἀγόρευσιν στο Νομοθετικό Συμβούλιο το 1926, για τον φόρο υποτελείας.

Μεταξύ των μελετών του, που δημοσίευσε στα Κυπριακά Χρονικά, ενδεικτικά σημειώνουμε: «Ἄγνωστοι σελίδες τῆς τουρκικῆς τυραννίας ἐν Κύπρῳ» (στον τόμο Β΄), «Βυζαντινά αἰνίγματα» (στον τόμο Γ΄), «Ἀνέκδοτα προξενικά ἔγγραφα» (στον τόμο Α΄), «Ἀνέκδοτα ἱστορικά ἔγγραφα» (στον τόμο Γ΄), «Ἡ κατά παράδοσιν ἐπίσκεψις τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου ἐν Λάρνακι τῆς Κύπρου» (στον τόμο Α΄) κ.α.

Στις δραστηριότητές του στον εθνικό τομέα, περιλαμβάνονται επίσης αγορεύσεις του στο Νομοθετικό Συμβούλιο, αλλά και πολλές άλλες ενέργειές του που ξεκινούσαν και τελείωναν στην αδιάλλακτη υπέρ της ενώσεως της Κύπρου με την Ελλάδα πολιτική του. Ο πρόξενος της Ελλάδας στην Κύπρο ενωτικός Αλέξης Κύρου, χαρακτήρισε ως εξής τον Νικόδημο Μυλωνά:

...Μέλος τοῦ Νομοθετικοῦ Συμβουλίου τῆς Κύπρου ἦτο ὁ φύσει καί θέσει ἀρχηγός μεταξύ τῶν δώδεκα μελῶν τοῦ Σώματος τούτου, τῶν ὁποίων κάθε προσπάθεια προσέκοπτεν εἰς τήν ἀδιάρρηκτον συμμαχίαν τῶν τριῶν τουρκικῶν μελῶν μέ τούς ἐννέα ἐξ’ ὀφφίκιο Ἄγγλους, τούς ἔχοντας ἐπί κεφαλῆς αὐτῶν τόν κυβερνήτην. Τοῦ εἶπον κάποτε ὅτι ἐνεθύμιζε τόν Παπαφλέσσαν, μέ τήν διαφοράν ὃμως ὅτι αὐτός ἀντί τῶν «ἁγίων ψευδῶν» τοῦ  ὁρμητικοῦ Γρηγορίου Δικαίου, ἐχρησιμοποίει πάντοτε τήν ὠμήν γλῶσσαν τῆς ἀληθείας...

Ο Νικόδημος Μυλωνάς ήταν ο εμπνευστής και ουσιαστικός ιδρυτής της Ε.Ο.Κ. (Εθνική Οργάνωσις Κύπρου) που ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 1930 με σκοπό την επίτευξη της εθνικής αποκατάστασης της Κύπρου. Της Ε.Ο.Κ. πρόδρομος ήταν η Πολιτική Οργάνωσις Κύπρου που είχε ιδρυθεί το 1921 και της οποίας ηγετική φυσιογνωμία ήταν και πάλι ο Κιτίου Νικόδημος.

Ο Νικόδημος Μυλωνάς πρωταγωνίστησε στα πολιτικά γεγονότα του 1930-31, που οδήγησαν σε κρίση και, τελικά σε σύγκρουση με την αγγλική αποικιακή κυβέρνηση, με αποκορύφωμα την εξέγερση του Οκτωβρίου του 1931, τη γνωστή με την ονομασία Οκτωβριανά. Ήδη από το 1929 τα ελληνικά μέλη του Νομοθετικού Συμβουλίου είχαν έλθει σε αντιδικία με τον Βρετανό κυβερνήτη της Κύπρου σερ Ρόναλντ Στορρς κατά τις συζητήσεις στο Συμβούλιο σοβαρών θεμάτων, όπως ο προϋπολογισμός, αλλά κι εξαιτίας ενεργειών του Στορρς κατά της ελληνικής παιδείας στο νησί και ανελεύθερων μέτρων του κατά του τύπου. Στο μεταξύ ο ενωτικός αγώνας των Ελλήνων Κυπρίων εντεινόταν. Ο Νικόδημος Μυλωνάς — αδιάλλακτος ενωτικός — πέτυχε μεγάλη νίκη στο διαμέρισμα Λευκάρων κατά τις βουλευτικές εκλογές του Οκτωβρίου του 1930, συγκεντρώνοντας 933 ψήφους έναντι 121 του αντιπάλου του κομμουνιστή Βασίλη Ι. Τάγκα. Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τις εκλογές αυτές επεκράτησαν σ’ όλη σχεδόν την Κύπρο οι ενωτικοί υποψήφιοι. Η διαμάχη μεταξύ των Ελλήνων βουλευτών και του κυβερνήτη Στορρς συνεχίστηκε και πάλι με αφορμή τη συζήτηση του προϋπολογισμού το 1930. Ας σημειωθεί ότι συνήθως οι 12 ψήφοι των Ελλήνων βουλευτών του Νομοθετικού ισοβαθμούσαν με τις 12 ενωμένες ψήφους των τουρκικών και των αγγλικών μελών του Σώματος, οπότε ο κυβερνήτης ρύθμιζε την κατάσταση με χρήση της δικής του νικώσας ψήφου. Παρά το ότι σε μερικές περιπτώσεις Τουρκοκύπριοι βουλευτές ψήφισαν μαζί με τους Έλληνες, προς μεγάλη αγανάκτηση του κυβερνήτη Στορρς, ωστόσο γενικά η πλειοψηφία των ελληνικών ψήφων εξουδετερωνόταν εύκολα, με αποτέλεσμα να προκαλούνται συνεχείς κρίσεις. Για τον λόγο αυτό ο ελληνικός λαός της Κύπρου θεωρούσε πλέον ότι η υπηρεσία Ελλήνων στο Νομοθετικό Συμβούλιο αποτελούσε απλώς εξυπηρέτηση μιας καταστάσεως χωρίς νόημα, αλλά ακόμη και συμπαιγνίας με τον κυρίαρχο, ιδίως αφού ο κυβερνήτης Στορρς επέβαλλε πλήρως τις θελήσεις του στο Συμβούλιο, ακόμη και με διατάγματά του και άλλες αντιδημοκρατικές ενέργειες. Οι Έλληνες βουλευτές, και βέβαια και ο Νικόδημος Μυλωνάς, πιέζονταν κατά το 1931 ιδιαίτερα φορτικά από τον λαό να παραιτηθούν από το αξίωμά τους και να μη συμμετέχουν στο υποτυπώδες Νομοθετικό Συμβούλιο. Ο επίσκοπος Νικόδημος, που πρόσβλεπε στο αρχιεπισκοπικό αξίωμα (ελπίζοντας να διαδεχθεί τον αρχιεπίσκοπο Κύριλλο Γ΄ που ήταν ήδη ηλικιωμένος), δεν μπορούσε ν’ αγνοήσει την αγανακτισμένη κραυγή του λαού. Σε μια κρίσιμη συνεδρία στην Αρχιεπισκοπή, στις 17 Οκτωβρίου του 1931, ανακοίνωσε την πρόθεσή του να παραιτηθεί, ύστερα μάλιστα από την επιβολή, από τον κυβερνήτη, ενός νέου νόμου περί δασμολογίου παρά την αντίθεση της πλειοψηφίας των βουλευτών.

Την ίδια εκείνη μέρα (17 Οκτωβρίου 1931), ο Νικόδημος υπέβαλε την παραίτησή του με επιστολή στον κυβερνήτη, που το κείμενό της περιέλαβε και σε διακήρυξη επαναστατική την οποία απηύθυνε προς τον λαό. Στην επιστολή του προς τον κυβερνήτη έγραφε μεταξύ άλλων:

... Ἀντί νά συγκινηθῆτε πρό τοῦ  ὡραίου αὐτοῦ θεάματος λαοῦ μικροῦ καί πτωχοῦ  ἀλλ’ ὑπερηφάνου ἐν τῇ  ἐπιδιώξει τῆς ἐλευθερίας, ἐπράξατε καί πράττετε πᾶν ὃ,τι δυνατόν νά μᾶς ἀποδείξητε ὅτι ἠπατήθημεν οἰκτρότατα βασισθέντες ἐπί τῶν φιλελευθέρων αἰσθημάτων σας. Σεμνύνεσθε ὅτι εἰς τήν Ἀγγλίαν βασιλεύει ἡ  Ἐλευθερία καί τό Δίκαιον, ἀλλ’ εἰς τήν Κύπρον θέλετε νά ἐξακολουθήσουν κυβερνῶσαι ἡ τυραννία καί ἡ  ἀδικία... Πρό τῆς καταστάσεως αὐτῆς, τό καθῆκόν μου ὡς θρησκευτικοῦ  ἀρχηγοῦ τοῦ  ὑποδούλου Κυπριακοῦ λαοῦ  ἐκφεύγει πλέον τῶν στενῶν ὁρίων τοῦ ψευδοκοινοβουλευτικοῦ κατασκευάσματος, ἐντός τοῦ  ὁποίου ἡ  ἔννομος ἀντίδρασις τῶν λαϊκῶν ἀντιπροσώπων καταπνίγεται ὑπό τῆς νόθου πλειοψηφίας καί τῶν τυραννικῶν βασιλικῶν διαταγμάτων τοῦ Λονδίνου... Ὡς ἱεράρχης καί ἐθνικός ἡγέτης, εἶμαι σήμερον ὑποχρεωμένος νά συστήσω εἰς τούς βίᾳ Κυπρίους ὑπηκόους του [του βασιλιά της Αγγλίας Γεωργίου] τήν ἀνυπακοήν τήν ὑπαγορευομένην ὑπό τῶν πληττομένων ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων μας. Θά εἶναι καθῆκον μου ἀπό τοῦδε καί εἰς τό ἑξῆς νά ἐξέρχωμαι παντοῦ καί νά καλῶ τούς συμπατριώτας μου εἰς τήν ἔννομον ἀντίστασιν κατ’ ἀρχῶν παρανόμων καί νόμων ἀνόμων...

Στο ίδιο πνεύμα ήταν γραμμένη και η διακήρυξη του Νικόδημου προς τον κυπριακό λαό. Η απόφασή του να παραιτηθεί έγινε ενθουσιωδώς δεκτή από τον λαό, κι ευθύς αμέσως ακολούθησαν το παράδειγμά του και οι βουλευτές Ν. Κλ. Λανίτης, Φ. Κυριακίδης και Γ. Αραδιππιώτης.

Την επομένη, 18 Οκτωβρίου, ο Νικόδημος μίλησε σε συλλαλητήριο στη Λάρνακα και στις 20 σε άλλο στη Λεμεσό, ο δε λαός τον υπεδέχθη ως εθνικόν ήρωα.

Ακολούθησε η εξέγερση του λαού, που περιγράφεται στο λήμμα Οκτωβριανά όπου αναλύεται κι ο ρόλος του Νικόδημου Μυλωνά στα γεγονότα.

Αμέσως μετά την καταστολή της εξέγερσης, ο Νικόδημος Μυλωνάς ήταν ένας από εκείνους που εξορίστηκαν από την Κύπρο. Συνελήφθη στη μητρόπολη Λεμεσού το βράδυ της Παρασκευής, 23 Οκτωβρίου του 1931. Λίγο αργότερα, μαζί με τον επίσκοπο Κυρηνείας Μακάριο, εστάλησαν στην εξορία με το ίδιο καράβι. Ο Μυλωνάς αφέθηκε ελεύθερος στο Γιβραλτάρ! Απ’ εκεί πέρασε στην Αγγλία. Αργότερα πήγε στη Γαλλία όπου έζησε για λίγο και κατέληξε στα Ιεροσόλυμα.

Στην Κύπρο είχαν στο μεταξύ επιβληθεί σκληρά δικτατορικά μέτρα κι είχε αρχίσει η σκοτεινή περίοδος η γνωστή ως Παλμεροκρατία, που επεκτάθηκε ως τα χρόνια του δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου. Μετά τον θάνατο του αρχιεπισκόπου Κυρίλλου Γ΄ στις 16 Νοεμβρίου 1933, μοναδικός ιεράρχης παρέμεινε στην Κύπρο ο Λεόντιος. Στην προσπάθειά του να γίνει κατορθωτή η εκλογή νέου αρχιεπισκόπου, ο Λεόντιος ήλθε επανειλημμένα σε επαφή με τους εξόριστους επισκόπους Μακάριο (στην Αθήνα) και Νικόδημο (στα Ιεροσόλυμα), απ’ όπου συνάντησε όμως αντιδράσεις. Στο ζήτημα αναμείχθηκαν και ιεράρχες άλλων Εκκλησιών.

Στα Ιεροσόλυμα ο Νικόδημος Μυλωνάς διέμενε στο μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού, προσβλέποντας σε μελλοντική επιστροφή του στην Κύπρο και σε άνοδό του στον αρχιεπισκοπικό θρόνο. Δεν πρόλαβε, ούτε το ένα ούτε το άλλο. Πέθανε στις 13 Σεπτεμβρίου του 1937 κι ετάφη στο κοιμητήριο «Αγία Σιών» των Ιεροσολύμων. Τα οστά του ανεβρέθηκαν μετά από 25 χρόνια και μεταφέρθηκαν στην Κύπρο στις 6 Φεβρουαρίου 1962 (Βλέπε Βίντεο Ψηφιακός Ηρόδοτος Αρχείου ΡΙΚ).

Α. ΠΑΥΛΙΔΗΣ