Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Από μορφολογικής απόψεως, η επαρχία Λευκωσίας μπορεί να υποδιαιρεθεί στις ακόλουθες περιφέρειες: (α) Οφιολιθικό Σύμπλεγμα του Τροόδους, (β) Κεντρική πεδιάδα και (γ) Λοφώδης έκταση γύρω από το Οφιολιθικό Σύμπλεγμα του Τροόδους.

(α) Οφιολιθικό Σύμπλεγμα του Τροόδους: Στην επαρχία της Λευκωσίας βρίσκεται το μεγαλύτερο τμήμα του Οφιολιθικού Συμπλέγματος του Τροόδους, το οποίο αποτελείται εξ ολοκλήρου από πυριγενή (οφιολιθικά) πετρώματα. Τα διάφορα πυριγενή πετρώματα της περιφέρειας (χαρτζβουργίτες, σερπεντινίτες, δουνίτες, βερλίτες, πυροξενίτες, γάββροι, πλαγιογρανίτες, διαβάσες και λάβες) αντιδρούν διαφορετικά στους διαβρωτικούς παράγοντες. Μερικά πυριγενή πετρώματα (σερπεντινίτες και δουνίτες) αποσαθρώνονται εύκολα και δημιουργούν ομαλές πλαγιές και αποστρογγυλωμένες κορφές.   Άλλα είναι πιο ανθεκτικά στη διάβρωση και δημιουργούν τραχειά και άγρια τοπογραφία με βαθιές στενές κοιλάδες και απότομες πλαγιές (διαβάσης). Εξάλλου οι λάβες, που είναι σχετικά μαλακά πετρώματα, αποσαθρώνονται εύκολα και δημιουργούν ήπιους αποστρογγυλωμένους λόφους ενώ οι γάββροι, που χαρακτηρίζονται από μεγάλους κρυστάλλους, δημιουργούν ανώμαλη αλλά σχετικά ήπια τοπογραφία.

Στη μορφολογική αυτή περιφέρεια αφθονούν τα ρήγματα. Τα ποτάμια συστήματα είναι συνήθως δενδροειδούς τύπου και οι ποταμοί διατηρούν τη ροή τους στη μεγαλύτερη διάρκεια του χρόνου. Άλλα χαρακτηριστικά της περιφέρειας είναι τα φαράγγια που είναι το δημιούργημα των αλλαγών της επιφάνειας της θάλασσας και της ανανέωσης των ποταμών, και οι ποτάμιες αναβαθμίδες που είναι εμφανείς σε ορισμένες περιοχές, όπως κατά μήκος των κοιλάδων της Σολιάς και της Μαραθάσας. Τα βουνά του Τροόδους χαρακτηρίζονται επίσης από πολλά κορήμματα, που οφείλονται στη συστολή και διαστολή των πετρωμάτων. Εξάλλου στα πυριγενή πετρώματα παρατηρείται και το φαινόμενο της αποφλοίωσης, δηλαδή της απόσπασης λεπτών εξωτερικών στρωμάτων λόγω της συστολής και διαστολής τους.

Στην περιοχή του Οφιολιθικού Συμπλέγματος του Τροόδους βρίσκονται και οι ψηλότερες βουνοκορφές της επαρχίας. Αυτές είναι η κορφή Ηστ Σιώλτερ (1.739 μ.) στα νοτιοδυτικά του εκδρομικού χώρου των Πλατανιών, η κορφή Νορθ Σιώλτερ (1.709 μ.) στα νοτιοανατολικά του χωριού Πεδουλάς, η κορφή Αδελφοί (1.612 μ.) στα νότια του χωριού Σαράντι, η Παπούτσα (1.554 μ.) στα νοτιοδυτικά του χωριού Ασκάς, ο Μαχαιράς (1.423 μ.) στα νότια της μονής Μαχαιρά, ο Πλατύς (1.420 μ.) στα νοτιοδυτικά του χωριού Άλωνα, η Μούττη των Σπήλιων (1.372 μ.) στα νότια του χωριού Σπήλια, ο Τρίπυλος (1.362 μ.) στα νοτιοδυτικά του χωριού Τσακκίστρα και ο Κύκκος (1.318 μ.) στα νοτιοδυτικά του ομώνυμου μοναστηριού. Οι κορφές Ηστ Σιώλτερ, Πλατύς και Παπούτσα βρίσκονται στα διοικητικά σύνορα των επαρχιών Λευκωσίας - Λεμεσού, και η κορφή Τρίπυλος στα διοικητικά σύνορα Λευκωσίας - Πάφου.

Στην περιφέρεια αυτή βρίσκονται οι ευδιάκριτες περιοχές της Τηλλυρίας, της Σολιάς και της Μαραθάσας, καθώς και μέρος της περιοχής Πιτσιλιάς, που εξετάζονται σε χωριστά λήμματα. Τα χωριά της Λευκωσίας που περιλαμβάνονται στην περιοχή της Πιτσιλιάς είναι τα ακόλουθα: Φικάρδου, Λαζανιάς, Γούρρι, Φαρμακάς, Καμπί, Παλαιχώρι, Απλίκι, Ασκάς, Φτερικούδι, Άλωνα, Πλατανιστάσα, Πολύστυπος, Αληθινού, Λειβάδια, Λαγουδερά, Σαράντι, Καννάβια, Αγία Ειρήνη και Σπήλια.

Κατά τον De Vaumas, το Τρόοδος είναι ένα μεγάλο αντίκλινο που εκτείνεται από το ανατολικό τμήμα του κόλπου της Χρυσοχούς, διασχίζει την οροσειρά και στη συνέχεια, μέσω του χωριού Τρούλλοι, συνεχίζεται στο βόρειο τμήμα των Κοκκινοχωριών.

(β) Κεντρική πεδιάδα: Βρίσκεται ανάμεσα στις οροσειρές του Τροόδους στα νότια και του Πενταδάκτυλου στα βόρεια, εκτείνεται δε από τον κόλπο της Μόρφου στα δυτικά μέχρι τον κόλπο της Αμμοχώστου στα ανατολικά. Στην επαρχία Λευκωσίας εμπίπτει το μεγαλύτερο τμήμα της κεντρικής πεδιάδας.

Τα πετρώματα της κεντρικής πεδιάδας είναι ιζηματογενούς προελεύσεως (κυρίως άμμοι, χαλίκια, ασβεστολιθικοί ψαμμίτες και ψαμμιτικές μάργες), που μεταφέρθηκαν από τον Πενταδάκτυλο και το Τρόοδος και εναποτέθηκαν στον θαλάσσιο χώρο της Κύπρου όπου βρίσκεται σήμερα η κεντρική πεδιάδα. Το βόρειο τμήμα της πεδιάδας καλύπτεται από τον έντονα πτυχωμένο φλύσχη της Κυθρέας και χαρακτηρίζεται από λοφώδη τοπογραφία, ενώ το νότιο αποτελείται από ελαφρά κεκλιμένα πετρώματα, γνωστά ως ιζηματογενής Περιφερειακή Σειρά Τροόδους.

Η κεντρική πεδιάδα θα μπορούσε να υποδιαιρεθεί σε δυο περιοχές: (i) την πεδιάδα της Μόρφου και (ii) την πεδιάδα της Μεσαορίας.

(i) Πεδιάδα Μόρφου: Καταλαμβάνει το δυτικό τμήμα της κεντρικής πεδιάδας και οφείλει την ονομασία της στην κωμόπολη της Μόρφου που βρίσκεται στην περιοχή της, καθώς και στον ομώνυμο κόλπο που την περιβρέχει στα δυτικά. Η πεδιάδα της Μόρφου είναι το δημιούργημα των δελταϊκών αποθέσεων των ποταμών Σερράχη και Οβγού. Κρίνοντας από τις τεράστιες ποσότητες ιζημάτων και τις μεγάλες κροκάλες που μετέφεραν οι ποταμοί, θα πρέπει να ήσαν πολύ πιο ορμητικοί και μεγαλύτεροι σε όγκο νερού απ' ό,τι είναι σήμερα.

Το υψόμετρο από τη θαλάσσια στάθμη στο δυτικό τμήμα της πεδιάδας, αυξάνεται σταδιακά και φθάνει τα 300 μέτρα στο βόρειό της τμήμα, στα 250 μέτρα στο ανατολικό και στα 400 μέτρα στο νότιο. Οι κυριότεροι ποταμοί που διασχίζουν την πεδιάδα είναι ο Σερράχης και ο Οβγός, που ενώνονται στα βορειοδυτικά της κωμόπολης Μόρφου, ο Ατσάς, ο Καρκώτης, ο ποταμός της Ελιάς, ο Σέτραχος, ο Ξερός και ο Αλουπός. Κατά μήκος των ποταμών αυτών δημιουργήθηκαν ποτάμιες αναβαθμίδες.

(ii) Πεδιάδα Μεσαορίας: Παρόλο που κάποτε ο όρος «Μεσαορία» χρησιμοποιείται για ολόκληρη την κεντρική πεδιάδα, εντούτοις σήμερα ο όρος χρησιμοποιείται συνήθως για την ανατολική κεντρική πεδιάδα. Η πεδιάδα της Μεσαορίας αποτελείται κυρίως από αλλουβιακές αποθέσεις των ποταμών Πηδιά και Γιαλιά. Τα υλικά που μεταφέρουν οι ποταμοί αυτοί από το Τρόοδος, όπου έχουν τις πηγές τους, καθώς και τα υλικά που μεταφέρουν οι μικρότεροι ποταμοί που πηγάζουν από τον Πενταδάκτυλο είναι λεπτόκοκκα, γιατί τα μεν υλικά από το Τρόοδος μέχρις ότου φθάσουν στην πεδιάδα διανύουν μεγάλες αποστάσεις, ενώ τα υλικά από τον Πενταδάκτυλο προέρχονται από μάργες και αργίλλους. Οι προσχώσεις των ποταμών δημιούργησαν μια εύφορη κοιλάδα η οποία, πριν από την τουρκική εισβολή του 1974, αποτελούσε τον σιτοβολώνα της Κύπρου. Στην επαρχία της Λευκωσίας εμπίπτει ένα μεγάλο μέρος της πεδιάδας.

Σε αρκετές περιοχές της Μεσαορίας, όπως κοντά στην Αθαλάσσα και κατά μήκος του δρόμου Λευκωσίας - Λάρνακας, υπάρχουν τραπεζοειδείς λόφοι, γνωστοί σαν «μέζας». Οι λόφοι αυτοί, που έχουν σχετικά απότομες πλευρές, άντεξαν στη διάβρωση λόγω του καλύμματος της καφκάλλας (η οποία δεν διαβρώνεται εύκολα) που βρίσκεται στο πάνω μέρος της επιφάνειάς τους.

(γ) Λοφώδης έκταση γύρω από το Οφιολιθικό Σύμπλεγμα Τροόδους: Στην   επαρχία Λευκωσίας εμπίπτει μικρό τμήμα της λοφώδους έκτασης της Κύπρου που εκτείνεται γύρω από το Οφιολιθικό Σύμπλεγμα του Τροόδους. Στο τμήμα αυτό περιλαμβάνονται τα χωριά Λουρουτζίνα, Λύμπια, Αλάμπρα, Πέρα Χωριό, Αγία Βαρβάρα, Κοτσιάτης, Μαρκί και Καμπιά. Από γεωλογικής απόψεως, η περιφέρεια αυτή αποτελείται κυρίως από ιζηματογενή πετρώματα των σχηματισμών Πάχνας και Λευκάρων (κρητίδες, μάργες, ψαμμίτες και ασβεστόλιθοι) και χαρακτηρίζεται από λοφώδη τοπογραφία. Οι κρητίδες δημιουργούν ήπιους αποστρογγυλωμένους λόφους, ενώ στους σχετικά ανθεκτικούς ασβεστόλιθους εμφανίζονται μικροκαρστικά φαινόμενα.