Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Όπως συνέβαινε και με τις άλλες σημαντικές πόλεις-βασίλεια της αρχαίας Κύπρου, ιδίως μάλιστα μ' εκείνες στις οποίες πάντοτε πλειοψηφούσε και κυριαρχούσε το ελληνικό και φιλελληνικό στοιχείο και οι οποίες διατηρούσαν συνεχείς και στενές σχέσεις με τον ελλαδικό χώρο, υφίσταντο παραδόσεις που συνέδεαν την ίδρυσή τους με κάποιον Έλληνα ήρωα, βασικά ήρωα του Τρωικού πολέμου. Έτσι, η αρχαία παράδοση για την ίδρυση της πόλης των Σόλων τοποθετεί χρονικά την ίδρυση αυτή αμέσως μετά τα Τρωικά. Ως ιδρυτές της πόλης αναφέρονται (σύμφωνα με όσα διασώζει ο Στράβων στα Γεωγραφικά του) δυο Αθηναίοι ήρωες: ο Φάληρος, εγγονός του Ερεχθέως, και ο Ακάμας, γιος του Θησέως (από τον οποίο πήρε την ονομασία της και η χερσόνησος του Ακάμα, στη δυτική Κύπρο). Γράφει ο Στράβων:

... Εἶτα Σόλοι πόλις, λιμένα  ἔχουσα καί ἱερόν Ἀφροδίτης καί  Ἰσιδος-κτίσμα δ' ἐστί Φαλήρου καί   Ἀκάμαντος  Ἀθηναίων ۠  οἰ δ' ἐνοικοῦντες Σόλιοι καλοῦνται...

Υπάρχει όμως και η άποψη του Πλουτάρχου (στον Βίο του Αθηναίου νομοθέτη και σοφού Σόλωνος), που αφηγείται επίσκεψη του Σόλωνος στην Κύπρο και γράφει:

... Ἕπειτα  πλεύσας εἰς Κύπρον [ο Σόλων] ἠ γαπήθη διαφερόντως ὑπό Φιλοκύπρου τινός τῶν ἐκεῖ βασιλέων, ὅς εἶχεν οὐ μεγάλην πόλιν ᾡκισμένην ὑπό Δημοφῶντος τοῦ Θησέως περί τόν  Κλάριον ποταμόν ἐν χωρίοις ὀχυροῖς μέν ἄλλως δέ δυσχερέσι καί φαύλοις κειμένην, ἔπεισεν οὖν αὐτόν Σόλων ὑποκειμένου καλοῦ πεδίου μεταθέντα τήν πόλιν ἡδίονα καί μείζονα κατασκευάσαι, καί παρών ἐπεμελήθη τοῦ συνοικισμού καί διεκόσμησε πρός τε διαγωγήν ἄριστα καί πρός ἀσφάλειαν, ὥστε πολλούς μέν  οἰκήτορας τῷ Φιλοκύπρῳ   προσελθεῖν ζηλῶσαι δέ τούς ἄλλους βασιλεῖς ۠ διό καί τῷ Σόλωνι τιμήν ἀποδιδούς, Αἰπεῖαν τήν πόλιν καλουμένην πρότερον ἀπ' ἐκείνου Σόλους προσηγόρευσεν...

Συνεπώς, ο Πλούταρχος φαίνεται να διαφωνεί με τον Στράβωνα. Κατά τον Πλούταρχο, στην περιοχή των Σόλων είχε ιδρυθεί αρχικά (μετά τα Τρωικά βέβαια) η πόλη Αιπεία. Ιδρυτής της ήταν ο αδελφός του Ακάμαντος (γιος κι αυτός του Θησέως), ο Δημοφών. Η Αιπεία βρισκόταν κτισμένη κοντά στον ποταμό Κλάριον, αλλά ψηλά στον λόφο, σε θέση οχυρή μεν, αλλά όχι κατάλληλη. Όταν ο σοφός Σόλων επεσκέφθη την Κύπρο, γύρω στο 560 π.Χ., φιλοξενήθηκε από τον βασιλιά της μικρής Αιπείας, τον Φιλόκυπρο. Τον βασιλιά αυτόν συμβούλευσε ο σοφός Σόλων να μετακινήσει την πόλη σε χαμηλότερο και καταλληλότερο μέρος, πράγμα που ο Φιλόκυπρος έπραξε. Η νέα πόλη που κτίστηκε γρήγορα άκμασε και προόδευσε. Ο δε Φιλόκυπρος, για να τιμήσει τον Σόλωνα, ονόμασε τη νέα πόλη Σόλους.

Έχουμε, συνεπώς, από τον Πλούταρχο μια μαρτυρία για μετακίνηση παλαιάς πόλης κι αντικατάστασή της με μια νέα, σε καταλληλότερη θέση. Το φαινόμενο αυτό δεν ήταν σπάνιο στην αρχαία Κύπρο αλλ' αφορούσε αρκετές πόλεις, πλην σε διαφορετικές εποχές (λ.χ. η Σαλαμίς αντικατέστησε την  Έγκωμη των Προϊστορικών χρόνων, κι η Παλαίπαφος αντικαταστάθηκε από την Νέα Πάφο).   Έτσι και οι Σόλοι, κατά τον 6ο π.Χ. αιώνα, αντικατέστησαν την αρχαιότερη Αιπείαν ή Αίπειαν.

Πολλές υποθέσεις και θεωρίες έχουν διατυπωθεί και πολλές επιστημονικές συζητήσεις και διαφωνίες έχουν υπάρξει αναφορικά με τη σχέση Αιπείας-Σόλων. Διατυπώθηκαν δε διάφοροι ισχυρισμοί ως προς το πού βρισκόταν η αρχαία Αιπεία. Προτάθηκε, μεταξύ άλλων, ο λόφος όπου βρίσκεται το γνωστό ανάκτορο του Βουνιού, βορειοδυτικά των Σόλων. Διατυπώθηκε ακόμη και η άποψη ότι οι Σόλοι αντικατέστησαν την προϊστορική πόλη που βρισκόταν στη δυτική πεδιάδα, στην περιοχή της Μόρφου (τοποθεσία «Τούμπα του Σκούρου»), το ίδιο όμως το όνομα της Αιπείας αποκλείει την αναζήτησή της σε πεδιάδα. Γιατί είναι θηλυκό του επιθέτου αἰπύς, που σημαίνει απότομος, απόκρημνος, άρα υποδηλώνει ημιορεινή (τουλάχιστον) περιοχή. Μπορεί, βέβαια, να λεχθεί ότι οι πρώτοι Αχαιοί άποικοι ονόμασαν Αιπείαν την πόλη που είχαν ιδρύσει, δίνοντάς της την ονομασία της αρχικής τους πατρίδας, χωρίς κατ' ανάγκην η νέα να ήταν το ίδιο ορεινή. Ωστόσο θα ήταν κάπως παράδοξο να δεχθούμε ότι άποικοι από ορεινή ή ημιορεινή περιοχή είχαν αποφασίσει να εγκατασταθούν σε πεδιάδα, όταν λίγο πιο πέρα υπήρχαν άλλες θαυμάσιες και τέτοιας μορφολογίας περιοχές, που μάλιστα θα τους θύμιζαν και την αρχική τους πατρίδα. Πράγματι, υφίστατο στην Ελλάδα (Πελοπόννησος) σημαντική πόλη κατά την Αρχαιότητα που ονομαζόταν Αιπεία κι ήταν γνωστή και στον   Όμηρο (βλέπε λήμμα Αίπεια). Τούτο είναι σημαντικό στοιχείο, γιατί η ίδια η ονομασία σχετίζει άμεσα την πελοποννησιακή με την κυπριακή Αιπείαν. Δεν είναι δύσκολο το συμπέρασμα ότι κατά την περίοδο του αποικισμού της Κύπρου από τους Αχαιούς (13ος-12ος π.Χ. αιώνας), άποικοι από την πελοποννησιακή Αιπείαν εγκαταστάθηκαν στην περιοχή των Σόλων κι έδωσαν στην πόλη που ίδρυσαν την ίδια ονομασία της πατρίδας τους.

Τα ανασκαφικά δεδομένα στην περιοχή των Σόλων αποδεικνύουν ότι η περιοχή αυτή ήταν κατοικημένη πολύ πριν ιδρυθούν (κατά Πλούταρχον) οι Σόλοι. Δηλαδή από τα Προϊστορικά ήδη χρόνια. Είναι, μάλιστα, πολύ πιθανό ότι οι Αχαιοί άποικοι εγκαταστάθηκαν σε υπάρχουσαν ήδη πόλη στην περιοχή αυτή της Κύπρου (όπως συνέβη και σε πολλές άλλες περιοχές του νησιού).

Τελικά μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η Αιπεία βρισκόταν στην ίδια την περιοχή των Σόλων, πιθανώς κάπως ψηλότερα στην πλαγιά του βουνού, αφού δεν υπάρχει λόγος να την αναζητούμε μακρύτερα. Εάν δεχθούμε τον Πλούταρχο ως ακριβή στη μετακίνηση της πόλης, αυτός λέγει ότι η πόλη είχε μετακινηθεί χαμηλότερα κι ακριβώς κάτω από το σημείο όπου βρισκόταν αρχικά, στην τοποθεσία του ὑποκειμένου καλοῦ πεδίου. Συνεπώς αρχικά η πόλη βρισκόταν στην πλαγιά του βουνού κι αργότερα μετακινήθηκε χαμηλότερα, προς τη θάλασσα, στην ίδια περιοχή.

Συμπερασματικά, θα πρέπει να πούμε ότι πέρα από τις αρχαίες παραδόσεις και φιλολογικές αναφορές που ως ένα βαθμό βασίζονται στον θρύλο, μπορούμε καλύτερα να στηριχθούμε στα δεδομένα της αρχαιολογικής έρευνας. Και η αρχαιολογική έρευνα απέδειξε ότι η περιοχή των Σόλων κατοικείτο τουλάχιστον από τον 12ο π.Χ. αιώνα (τάφοι στην τοποθεσία «Φίσα», χρονολογούμενοι από την Κυπρο-Γεωμετρική Ι εποχή μέχρι το τέλος της Κύπρο-Αρχαϊκής II εποχής [1050-475 π.Χ,]; βλέπε Δ. Χρήστου, «Τά μέχρι τοῦδε ἱστορικά  καί  ἀρχαιολογικά  δεδομένα  τῶν  Σόλων», Κυπριακαί Σπουδαί, ΛΖ', 1973, σσ. 249, 252). Ενισχύεται, έτσι, σημαντικά η άποψη ότι η πόλη των Σόλων είχε ιδρυθεί είτε κατά την πρώτη είτε κατά τη δεύτερη μεγάλη μετανάστευση των Αχαιών στην Κύπρο, δηλαδή κατά τον 13ο ή τον 12ο π.Χ. αιώνα. Η ανεύρεση μυκηναϊκών ειδών αγγειοπλαστικής της περιόδου εκείνης, αποτελεί ασφαλώς ένα επί πλέον σημαντικό ενισχυτικό στοιχείο.

Βέβαια η περαιτέρω αρχαιολογική έρευνα διεκόπη εξ αιτίας της τουρκικής εισβολής του 1974 και της στρατιωτικής κατοχής ολοκλήρου του χώρου των Σόλων, με αποτέλεσμα να μη έχουμε, έκτοτε, πάρα πέρα διερεύνηση που ασφαλώς θα μας έδινε νέα στοιχεία και θα μας οδηγούσε σε τελικά συμπεράσματα.

Οι Σόλοι και ο Σόλων: Πότε όμως και γιατί έγινε η μετακίνηση αυτή; Ο Πλούταρχος δίνει την εξήγηση: Τον 6ο π.Χ. αιώνα, ύστερα από υπόδειξη του Σόλωνος. Τότε, γράφει, έγινε και η αλλαγή της ονομασίας της, από Αιπεία σε Σόλοι.

Ωστόσο υπάρχει μια άλλη μαρτυρία που αντικρούει τα γραφόμενα του Πλουτάρχου: το «πρίσμα» του Εσσαρχαδώνος, που χρονολογείται στο 673 π.Χ., δηλαδή περισσότερο από έναν αιώνα πριν από την επίσκεψη του Σόλωνος στην Κύπρο.   Όπως είναι γνωστό, στο «πρίσμα» αυτό αναγράφονται και διάφορες κυπριακές πόλεις, εκ των οποίων μια διαβάζεται ως Sillua και μια δεύτερη ως Sillu. Η πρώτη ταυτίστηκε από τους επιστήμονες προς τη Σαλαμίνα και η δεύτερη προς τους Σόλους (αν και μερικοί ταυτίζουν την πρώτη προς τους Σόλους).   Έχουμε έτσι μια απόδειξη ότι οι Σόλοι υφίσταντο με την ονομασία αυτή πολύ πριν γεννηθεί ακόμη ο Αθηναίος Σόλων. Αλλά υπάρχει κι αναφορά του 12ου π.Χ. αιώνα, σε επιγραφή του φαραώ Ραμσή Γ' (επιγραφή Medinet Habu) στην οποία αναφέρεται κάποια Sali που μερικοί ταύτισαν προς τους Σόλους.   Ότι η πόλη υπήρχε κατά τον 12ο π.Χ. αιώνα είναι βέβαιο γιατί αποδεικνύεται από τα ευρήματα των ανασκαφών. Εάν όμως ήταν η Sali, δεν είναι βέβαιο ۠ αντίθετα, θεωρείται πολύ απίθανο, αφού στην επιγραφή του Ραμσή Γ' μνημονεύονται μάλλον συροπαλαιστινιακά τοπωνύμια.

Πάντως διάφοροι επιστήμονες πιστεύουν ότι η ονομασία της πόλης των Σόλων δεν έχει σχέση με το όνομα του Σόλωνος του Αθηναίου. Συγκεκριμένα υποστηρίχθηκε ότι η ονομασία της πόλης είναι σημιτικής προέλευσης, από τη λέξή που αποδίδεται με τα γράμματα SL (= solo ή και salo) και σημαίνει βουνό ή βράχο. Θεωρώντας σημιτικής προέλευσης το όνομα της πόλης, οι ίδιοι επιστήμονες θεωρούν ότι αυτή ήταν αρχικά φοινικική (πράγμα για το οποίο δεν υπάρχουν επαρκείς μαρτυρίες). Δεν πρέπει, πάλι, να παραγνωρίσουμε άλλο γεγονός, ότι υπήρχε αρχαιότατη ελληνική λέξη σόλος, που απαντάται στον Όμηρο και σημαίνει τη μεταλλική σφαίρα (ή δίσκο) που έριχναν στους αγώνες. Εάν, γενικότερα, η λέξη σόλος μπορούσε να σήμαινε μεταλλικό αντικείμενο, ίσως σχετίζεται με την περιοχή των Σόλων που ήταν γνωστότατη για τα αρχαία μεταλλεία της. Πιθανότατα σχετίζεται και με βουνό που ονομαζόταν Σόλος κι αναφέρεται από τον Ησύχιο, εάν το βουνό έδινε μετάλλευμα. Πάντως την αρχαία ελληνική λέξη σόλος μερικοί ετυμολογούν από τη χετταϊκή  sulai (= μόλυβδος). Την σημιτική Solo (ή Salo) που μπορεί να ερμηνευθεί ως Βραχώδης (= πόλη στους βράχους) ή Απόκρημνη, μερικοί θεώρησαν ως διπλωνυμία με την ελληνική Αιπείαν, που μπορεί επίσης να αποδοθεί ως Απόκρημνη.

Μια αρκετά πειστική σχέση Αιπείας και Σόλων έδωσε παλαιότερα ο Ι. Συκουτρής ('Solon und Soloi', Philologus, αρ. 83,1928), υποστηρίζοντας ότι είναι πιθανό η Αιπεία να αποτελούσε την ακρόπολη των Σόλων. Στην περίπτωση αυτή η Αιπεία και οι Σόλοι θα πρέπει να ταυτιστούν.   Άρα οι Σόλοι υφίσταντο εξ αρχής, και ήταν η Αιπεία η ίδια.

Κι ο σοφός Σόλων;

Τη φιλοξενία του στην Κύπρο από τον βασιλιά των Σόλων (ή της Αιπείας) Φιλόκυπρο, που αναφέρει ο Πλούταρχος, μαρτυρεί και ο Ηρόδοτος (Ε', 113.2). Ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει απλώς επίσκεψή του στην Κύπρο. Επίσης, στον Βίον  Ἀράτου, αναφέρεται φιλοξενία του Σόλωνος στην Κύπρο από τον βασιλιά Κυπράνορα (κι όχι τον Φιλόκυπρο), και ότι τον Κυπράνορα είχε συμβουλεύσει ο σοφός Αθηναίος να μετακινήσει την πόλη του. Ο Ευστάθιος (Παρεκβολαί εἰς τήν Ὁμήρου Ἰλιάδα) γράφει ότι ο Σόλων πήρε το όνομά του από την πόλη, κι όχι αντίστροφα!

Εάν δεν πρόκειται για σύγχυση των αρχαίων συγγραφέων μεταξύ δυο βασιλέων των Σόλων (του Φιλοκύπρου και του Κυπράνορος), τότε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι και οι δυο είχαν φιλοξενήσει τον Σόλωνα στους Σόλους, άρα και ότι ο Σόλων είχε επισκεφθεί δυο φορές την Κύπρο, όπως υποστηρίζει κι ο Engel (Kypros, vol. I, p. 255).

Εφόσον υπάρχουν οι μαρτυρίες, θα πρέπει να δεχθούμε ότι πράγματι ο Σόλων είχε επισκεφθεί (μια ή δυο φορές) την Κύπρο. Όμως η μετακίνηση των Σόλων ύστερα από υπόδειξή του και η ονομασία των Σόλων ως προερχόμενη από το δικό του όνομα φαίνεται ότι απετέλεσαν μεταγενέστερα μυθεύματα που ξεκίνησαν από τη σχέση των δυο ονομάτων: Σόλων-Σόλοι.

Θεωρούμε πολύ πιθανή τη μετακίνηση, σε κάποια εποχή, της πόλης των Σόλων προς τα κάτω, δηλαδή προς τη θάλασσα, για λόγους ανάγκης: οι αρχικοί κάτοικοί της, κυνηγοί και γεωργοί μάλλον, την είχαν κτίσει στην πλαγιά του βουνού όπου είχαν πολύ καλύτερες δυνατότητες άμυνας και αυτοπροστασίας. Εκεί ψηλά η πόλη έζησε χωρίς να γνωρίσει ιδιαίτερη ακμή. Αργότερα η πόλη ασχολήθηκε με το εμπόριο. Παρέστη τότε ανάγκη να αναπτυχθεί πλησιέστερα προς τη θάλασσα και ν' αποκτήσει λιμάνι, οπότε ήλθε και η οικονομική άνθηση και η ευημερία.

Την επίσκεψη στην Κύπρο του Σόλωνος δύο φορές και όχι μία, υποστήριξε και ο Άντρος Παυλίδης («Ιστορία της Νήσου Κύπρου», τόμος Α΄, 1991, σελ. 107 – 110) με βάση τις αρχαίες πηγές. Ενώ ο Ηρόδοτος γράφει ότι τον Σόλωνα φιλοξένησε ο βασιλιάς Αριστόκυπρος, ο Πλούταρχος υποστηρίζει ότι ο σοφός Αθηναίος είχε φιλοξενηθεί από τον βασιλιά Φιλόκυπρο. Τα «Σχόλια εις Δημοσθένην» πληροφορούν, πάλι, ότι ο Σόλων είχε πεθάνει στην Κύπρο, ενώ ο Διογένης Λαέρτιος υποστηρίζει ότι ο Σόλων, μετά το ταξίδι του στην Κύπρο, έφυγε για τη Λυδία. Η μόνη, συνεπώς, λογική εξήγηση που μπορεί να δοθεί ώστε να μη συγκρούονται μεταξύ τους οι αρχαίες πηγές, είναι τούτη: Ο Σόλων ήλθε για πρώτη φορά στην Κύπρο, φιλοξενήθηκε από τον βασιλιά Φιλόκυπρο τον οποίο και βοήθησε στην ανοικοδόμηση της πόλης, αναχώρησε από το νησί, επανήλθε μετά από χρόνια, φιλοξενήθηκε για δεύτερη φορά, από τον βασιλιά Αριστόκυπρο τώρα (ίσως γιο και διάδοχο του Φιλοκύπρου) και κατά τη δεύτερη αυτή επίσκεψή του πέθανε στο νησί.

Ο Άντρος Παυλίδης (ο.π.π.) εισηγείται επίσης ότι η αναφερόμενη επανίδρυση της πόλης των Σόλων από τον σοφό Αθηναίο ήταν πνευματιική. Θα ήταν πολύ παράδοξο να δεχόμασταν ότι ολόκληρη σημαντική και πλούσια πόλη, που μεταξύ άλλων ήλεγχε και μεταλλεία χαλκού, δεν είχε δει από μόνη της την «ανάγκη» μετακίνησης χαμηλότερα και ανέμενε για αιώνες ένα ξένο να υποδείξει τούτο. Η μετακίνηση της πόλης χαμηλότερα, κοντά στη θάλασσα, ήταν ουσιαστικά φυσιολογική επέκτασή της προς την ακτή και το λιμάνι, λόγω αυξημένων εμπορικών δραστηριοτήτων. Ταυτόχρονα, η διατήρηση του αρχικού πυρήνα της πόλης στην κοντινή πλαγιά εξυπηρετούσε καλύτερα τις αμυντικές δυνατότητες και την οχύρωση. Από την άλλη, ο Σόλων δεν ήταν αρχιτέκτων, ήταν νομοθέτης. Το «ξανακτίσιμο» συνεπώς της πόλης δεν μπορεί παρά να ήταν πνευματική συνεισφορά του σοφού Αθηναίου νομοθέτη, ο οποίος θα πρέπει να αναθεώρησε, συμπλήρωσε και εκσυγχρόνισε τους νόμους και το διοικητικό σύστημα της πόλης. Ήταν ένα πνευματικό και πολιτιστικό «ξανακτίσιμο», και όχι η οικοδόμηση κτιρίων χαμηλά στην πεδιάδα.