Παυσανίας
Γιος του Κλεομβρότου, στρατηγός των Σπαρτιατών (Λακεδαιμονίων) ο οποίος κατά τον 5ο π.Χ. αιώνα εξεστράτευσε κατά των Περσών στην Κύπρο. Τις σχετικές πληροφορίες έχουμε από τους αρχαίους συγγραφείς Θουκυδίδη και Διόδωρο Σικελιώτη.
Πρόκειται για τον περίφημο Σπαρτιάτη στρατηγό (ανεψιό του βασιλιά Λεωνίδα, του γνωστού ήρωα των Θερμοπυλών). Ο Παυσανίας ήταν ο αρχηγός των ελληνικών δυνάμεων που αντιμετώπισαν και συνέτριψαν τους Πέρσες στη γνωστή μάχη των Πλαταιών το 479 π.Χ. Αμέσως μετά ανέλαβε μια άλλη σημαντική αποστολή, να απελευθερώσει τις ελληνικές πόλεις που βρίσκονταν υπό την περσική κυριαρχία. Στο πλαίσιο της αποστολής του αυτής κατέλαβε το Βυζάντιο και το απελευθέρωσε (478 π.Χ.) στη συνέχεια έπλευσε σε διάφορα νησιά του Αιγαίου που επίσης απελευθέρωσε και κατέληξε στην Κύπρο (477 π.Χ.) της οποίας απελευθέρωσε το μεγαλύτερο μέρος.
Όμως ο τρόπος ζωής του, επηρεασμένος από την ανατολική χλιδή και τον πλούτο που απέκτησε, προκάλεσε πολλές αντιδράσεις καθώς και υποψίες ότι βρισκόταν σε μυστικές διαπραγματεύσεις με τον βασιλιά των Περσών με στόχο προδοτικές πράξεις για προσωπικά οφέλη. Ανεκλήθη στη Σπάρτη, όπου έγινε δίκη κι απηλλάγη. Επανήλθε στο Βυζάντιο όπου συνέχισε τις επαφές του με τους Πέρσες. Δεν έχει όμως διευκρινιστεί ποτέ τι ακριβώς στόχευε με τις επαφές αυτές. Για δεύτερη φορά ανεκλήθη στη Σπάρτη, όπου τώρα αντελήφθη ότι πραγματικά βρισκόταν σε πολύ δύσκολη θέση. Διατυπώθηκαν σαφείς κατηγορίες ότι υποκινούσε εξέγερση των ειλώτων και απεδείχθησαν οι σχέσεις του με τους Πέρσες. Φαίνεται, λοιπόν, ότι πράγματι οργάνωνε κάποια ουσιαστική ενέργεια εναντίον των αρχών της Σπάρτης.
Όταν αντελήφθη ότι πραγματικά κινδύνευε, κατέφυγε ως ικέτης στον ναό της Χαλκιοίκου Αθηνάς. Όμως οι Σπαρτιάτες — μάλιστα με επικεφαλής την ίδια τη μητέρα του — έκτισαν και σφράγισαν τις πύλες του ναού κι αφαίρεσαν τη στέγη, καταδικάζοντας έτσι τον Παυσανία σε θάνατο από πείνα και δίψα. Όταν πλησίαζε ο θάνατός του (το 467 π.Χ.), άνοιξαν τον ναό και τον έσυραν έξω, ώστε να μη τον μολύνει πεθαίνοντας μέσα σ’ αυτόν.
Για την εκστρατεία του στην Κύπρο, το 477 π.Χ., οι πληροφορίες που έχουμε δεν είναι πολλές. Ο Θουκυδίδης (1.94, 1-2) λέγει ότι ο Παυσανίας έπλευσε στην Κύπρο με δύναμη από 20 πελοποννησιακά καράβια, 30 αθηναϊκά κι άλλα ακόμη άλλων ελληνικών πόλεων. Δίνει επίσης την πληροφορία ότι ο Παυσανίας υπέταξε το μεγαλύτερο τμήμα της Κύπρου, χωρίς να δίνει λεπτομέρειες ως προς το πού έγιναν συγκρούσεις και ποιες κυπριακές πόλεις είχαν απελευθερωθεί.
Ο Διόδωρος Σικελιώτης (11.44, 1-3) αναφέρει ότι ο Παυσανίας έπλευσε στην Κύπρο με δύναμη από 50 πελοποννησιακές τριήρεις και 30 αθηναϊκές (οι αθηναϊκές υπό την αρχηγία του γνωστού δίκαιου Αριστείδη). Προσθέτει δε ότι ο Παυσανίας ελευθέρωσε «όσες από τις κυπριακές πόλεις είχαν ακόμη περσικές φρουρές», κι ότι αμέσως μετά έπλευσε στο Βυζάντιο.
Ωστόσο μετά την αναχώρηση του Παυσανία από την Κύπρο, το νησί περιήλθε και πάλι ολόκληρο υπό περσική κυριαρχία. Οι επόμενες σοβαρές ελληνικές προσπάθειες γι’ απελευθέρωσή του ήταν εκείνες των Αθηναίων, με αρχηγό τον Χαριτιμήδη* το 459 π.Χ. και με αρχηγό τον Κίμωνα*, λίγα χρόνια αργότερα.