Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Παρόλο που ο Χριστιανισμός κηρύχθηκε στην επαρχία Λεμεσού από τους αποστόλους Παύλο και Βαρνάβα, σύμφωνα με τις Πράξεις του αποστόλου Βαρνάβα, εν τούτοις τα αρχαιότερα δείγματα της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής της επαρχίας δεν είναι πιο παλαιά από τις αρχές του 5ου αιώνα μ.Χ. Όπως και στις άλλες επαρχίες της Κύπρου έτσι και στην επαρχία Λεμεσού τα πρώτα δείγματα εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής είναι οι βασιλικές. Η αρχαιότερη από τις βασιλικές αυτές είναι η βασιλική του Κουρίου που ήταν και ο καθεδρικός ναός της πόλης όπως μαρτυρεί η ύπαρξη βαπτιστηρίου, στα βόρεια της βασιλικής, και επισκοπείου, δυτικά του βαπτιστηρίου και του νάρθηκα της βασιλικής. Η βασιλική του Κουρίου, που κτίσθηκε τη δεύτερη 10ετία του 5ου αιώνα, ήταν τρίκλιτη, είχε νάρθηκα και περιορισμένο αίθριο με φιάλη. Κατά μήκος των μακρών τοίχων της βασιλικής υπήρχαν διάδρομοι με «πεζούλια», τα Κατηχούμενα (περισσότερα βλέπε στο λήμμα Κουρίου βασιλικές). Στον 5ο αιώνα χρονολογείται και η βασιλική Α΄ της Αμαθούντος. Ήταν τρίκλιτη, είχε νάρθηκα και είδος εξωνάρθηκα, και προς νότον προσαρτημένο παρεκκλήσι. Στον 6ο αιώνα χρονολογούνται η βασιλική Β΄ της Αμαθούντος, πάνω στην ακρόπολη, και το ταφικό παρεκκλήσι στην ανατολική νεκρόπολη της Αμαθούντος. Η βασιλική Β΄ ήταν τρίκλιτη, είχε νάρθηκα και αίθριο, προς δυσμάς, που εκτεινόταν πάνω από τα ερείπια του ναού της Αφροδίτης. Στον βόρειο τοίχο της βασιλικής υπήρχε προσαρτημένο παρεκκλήσι. Το ταφικό παρεκκλήσι, στην ανατολική νεκρόπολη, ήταν αρχικά μονόκλιτο. Αργότερα προστέθηκαν στις μακρές πλευρές άλλα δυο «κλίτη» κι έτσι το παρεκκλήσι πήρε τη μορφή τρίκλιτης μικρής βασιλικής. Στον 6ο αιώνα χρονολογείται και η μικρή τρίκλιτη βασιλική στ’ ανατολικά του σταδίου του Κουρίου. Η μικρή αυτή βασιλική είχε νάρθηκα και τετράστωο αίθριο, και στα βόρεια παρεκκλήσι και άλλα κτίσματα. Στον 6ο αιώνα ακόμη χρονολογείται και η μικρή τρίκλιτη βασιλική της Άλασσας. Άγνωστο σε ποια εποχή ανήκει η μικρή βασιλική που εκτείνεται στα νότια του ερειπωμένου ναού του Αγίου Αθανασίου βορείως του σταδίου του Κουρίου.

Παρ’ όλο που η παράδοση αναφέρει ότι το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου των Γάτων κτίσθηκε τον 4ο αιώνα, τίποτε δεν σώζεται από την Παλαιοχριστιανική περίοδο στο μοναστήρι αυτό εκτός από μερικά κομμάτια κορμών μαρμάρινων κιόνων και κιονόκρανων σε δεύτερη χρήση.

Η καταστροφή των βασιλικών και γενικά της παλαιοχριστιανικής αρχιτεκτονικής συμπίπτει με τις πρώτες αραβικές επιδρομές του 7ου αιώνα. Στους τρεις αιώνες που ακολούθησαν δεν είναι γνωστά κτίσματα στην επαρχία Λεμεσού. Έχει εκφρασθεί η γνώμη ότι στην περίοδο αυτή ανήκει η μικρή εκκλησία που έχει ανασκαφεί στα ερείπια του μεσαιωνικού Manor της Επισκοπής, επειδή στο δάπεδο της εκκλησίας αυτής χρησιμοποιήθηκαν μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη που πιθανόν να ανήκουν στη βασιλική του Κουρίου. Η χρήση όμως των αρχιτεκτονικών μελών μπορεί να έγινε και τον 13ο αιώνα οπότε κτίσθηκε το Manor αυτό. Πιθανότατα στην περίοδο των αραβικών επιδρομών ανήκει τρίκλιτη βασιλική, χωρίς νάρθηκα, γνωστή σαν μοναστήρι, κτισμένη στα νοτιοδυτικά της εκκλησίας του Τιμίου Σταυρού στην Ανώγυρα. Η τρίκλιτη αυτή βασιλική ήταν ξυλόστεγη όπως και η δεύτερη βασιλική του Αγίου Ηρακλειδίου στο Πολιτικό και του Αγίου Σπυρίδωνος στην Τρεμετουσιά.

Στη Μέση Βυζαντινή περίοδο (10ος-11ος αιώνας) ανήκει η ερειπωμένη εκκλησία του Αγίου Αθανασίου βορείως του σταδίου του Κουρίου, αν κρίνει κανείς από τις τοιχογραφίες που σώζονται στον βόρειο τοίχο, τον μόνο που σώζεται σε αρκετό ύψος. Ο τύπος όμως της εκκλησίας δεν είναι δυνατό να διαγνωσθεί. Στην επαρχία Λεμεσού τρεις τουλάχιστον εκκλησίες κτίσθηκαν αρχικά σε σχήμα ελεύθερου σταυρού κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο: του Αγίου Ευσταθίου στο Κολόσσι, της Αγίας Αναστασίας στα Πολεμίδια και του Τιμίου Σταυρού στην Κουκά. Μεταγενέστερες όμως επεμβάσεις έχουν αλλοιώσει την αρχική μορφή των εκκλησιών αυτών.

Δυο εκκλησίες του τύπου του μονόκλιτου με τρούλλο σώζονται από τη Μέση Βυζαντινή περίοδο: εκείνη της Αγίας Νάπας κοντά στο χωριό Καντού και το βόρειο παρεκκλήσι της εκκλησίας της Παναγίας Διακαινούσας στο Πραστειόν Αυδήμου. Στα τέλη του 12ου αιώνα κτίσθηκε επίσης η εκκλησία της Αγίας Μαύρης κοντά στο Κοιλάνι. Στον 12ο αιώνα επίσης πιθανόν ν’ ανήκει και ο ερειπωμένος ναός του Αρχαγγέλου κοντά στο Κελλάκι, του οποίου όμως ο τύπος είναι αδιάγνωστος.

Στον τύπο της καμαροσκέπαστης εκκλησίας ανήκουν η εκκλησία της Παναγίας Αμασγού, καθολικό του ομώνυμου ερειπωμένου μοναστηριού κοντά στο Μονάγρι, και η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στην τοποθεσία Τσιφλίκι του Αγίου κοντά στον Άγιο Αμβρόσιο Λεμεσού.

Κατά τις περιόδους της Φραγκοκρατίας και της Βενετοκρατίας συνεχίσθηκε η ανέγερση βυζαντινών εκκλησιών στους τύπους που καθιερώθηκαν κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο. Έτσι στον τύπο του μονόκλιτου με τρούλλο ναού κτίσθηκαν τον 13ο αιώνα η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού στο Πελένδρι και τον 14ο αιώνα το νότιο παρεκκλήσι της εκκλησίας της Παναγίας Διακαινούσας στο Πραστειόν Αυδήμου. Στον 15ο-16ο αιώνα ανήκουν οι εκκλησίες του Σταυρού στην Ανώγυρα, του Αγίου Γεωργίου στη Βάσα Κοιλανίου, του Σταυρού στην Παρεκκλησιά, η ερειπωμένη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου κοντά στο χωριό Καντού και η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη στην Ερήμη. Στον τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλλο ανήκει το ανατολικό τμήμα της εκκλησίας της Αγίας Αναστασίας στα Πολεμίδια.

Κατά την περίοδο αυτή αρκετές εκκλησίες κτίσθηκαν στον τύπο της καμαροσκέπαστης εκκλησίας: Παναγία Αμπελικιώτισσα στο Καπηλειό, Παναγία στον Πύργο, Άγιος Γεώργιος στο Ακρωτήρι, Αγία Ελισάβετ κοντά στον Άγιο Αμβρόσιο, Άγιοι Σέργιος και Βάκχος στην Κισσούσα, Παναγία Διακαινούσα στο Πραστειόν, Άγιος Επιφάνιος στο Λιμνάτι, Άγιος Φίλιππος στο Όμοδος, Άγιος Στέφανος στην Πάχνα, Άγιος Γεώργιος στο Μονάγρι κ.α.

Στις ορεινές περιοχές της επαρχίας Λεμεσού επεκράτησε ο τύπος της ξυλόστεγης εκκλησίας, μονόκλιτης και τρίκλιτης. Τον 15ο αιώνα κτίσθηκαν οι μονόκλιτες ξυλόστεγες εκκλησίες του Αγίου Μάμα στον Λουβαρά και της Ζωοδόχου Πηγής στη Ζωοπηγή. Τον επόμενο αιώνα κτίσθηκαν οι εκκλησίες: Σταυρού Κυπερούντας, Σταυρού Παλαιομύλου, Παναγίας στα Καμινάρια, Αγίου Βασιλείου στα Καμινάρια, Αγίου Θεοδώρου στη Λεμύθου, Παναγίας του Κάμπου κοντά στην Ακαπνού, Άγιος Νικόλαος στο Κλωνάρι, Άγιος Επιφάνιος στον Δωρό, Παναγία στον Άγιο Θεόδωρο Αγρού, Άγιοι Ανάργυροι στο Φοινί κ.α.

Τρίκλιτες ξυλόστεγες εκκλησίες του 16ου αιώνα: Παναγία η Καθολική στο Πελένδρι και Παναγία η Ιαματική στον Αρακαπά. Τα κλίτη της Παναγίας της Καθολικής στο Πελένδρι χωρίζονται με ξύλινους πασσάλους ενώ η εκκλησία της Παναγίας Ιαματικής στον Αρακαπά προέρχεται από μετασκευή γοτθικής ή φραγκοβυζαντινής εκκλησίας.

Γοτθική αρχιτεκτονική: Οι γοτθικές εκκλησίες της Λεμεσού είχαν ήδη ερειπωθεί ή ήσαν ετοιμόρροπες στις αρχές του 16ου αιώνα. Σήμερα έχουν εξαφανισθεί τελείως. Μόνο τμήματα τοίχων μιας γοτθικής εκκλησίας βρίσκονται ενσωματωμένα στο τζαμί της Αγοράς στη Λεμεσό. Μονόκλιτη εκκλησία καλυμμένη με σταυροθόλια ήταν η αρχική εκκλησία του μοναστηριού του Αγίου Νικολάου του Ακρωτηρίου, που πρέπει ίσως να ταυτισθεί με τη Μονή Στύλου που αναφέρεται κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας (η γοτθική εκκλησία πρέπει ν’ αντικατέστησε άλλη παλαιότερη), και η Παναγία των Καρμηλιτών στα Πάνω Πολεμίδια.

Περίοδος της Τουρκοκρατίας: Πολλά από τα μοναστήρια των προηγουμένων περιόδων ξανακτίσθηκαν την εποχή της Τουρκοκρατίας ή ανακαινίσθηκαν ριζικά. Έτσι κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ξανακτίσθηκαν τα μοναστηριακά κτίρια των μοναστηριών Τιμίου Σταυρού στο Όμοδος, Αρχαγγέλου στο Μονάγρι, Παναγίας Αμασγού στο Μονάγρι, Τιμίου Προδρόμου Μέσα Ποταμού, Παναγίας Αμιρούς κοντά στην Αψιού κ.α. Την περίοδο αυτή κτίσθηκαν και τα καθολικά των μοναστηριών Αρχαγγέλου στο Μονάγρι και Αμιρούς στην Αψιού, στον τύπο της μονόκλιτης καμαροσκέπαστης εκκλησίας. Στον τύπο του τρίκλιτου ξυλόστεγου ναού κτίσθηκε το καθολικό του μοναστηριού της Παναγίας της Τρικουκκιάς και η εκκλησία της Αγίας Μαρίνας στην Κυπερούντα, του Αγίου Γεωργίου στα Καμινάρια, της Παναγίας στις Τρεις Ελιές, του Αρχαγγέλου στον Άγιο Ιωάννη Αγρού κ.α. Μονόκλιτες ξυλόστεγες εκκλησίες κτίσθηκαν κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας πολλές: Άγιος Γεώργιος στο Καλό Χωριό, Αγία Μαρίνα στη Ζωοπηγή, Παναγία στην Κυπερούντα, Προφήτης Ηλίας και Αγία Παρασκευή στις Τρεις Ελιές, Άγιος Παύλος στον Άγιο Παύλο, Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη στον Άγιο Κωνσταντίνο, Άγιος Γεώργιος στον Αθρακό κ.α.

Στον τύπο της μονόκλιτης καμαροσκέπαστης εκκλησίας κτίσθηκαν οι εκκλησίες του Αγίου Αθανασίου στον Άγιο Αθανάσιο, της Παναγίας στην Επισκοπή, των Αγίων Ανδρονίκου και Αθανασίου στη Λεμεσό και του Μονογενούς στο Κοιλάνι κ.α.