Ατσάς ποταμός
Ποταμός της επαρχίας Λευκωσίας, που πηγάζει από το δάσος Αδελφοί (Μούττη των Σπηλιών, κοντά στη Μαδαρή) και χύνεται στον κόλπο Μόρφου, ΒΑ. της Πεντάγυιας.
Η διαδρομή, που αρχίζει από 1.372 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, διασχίζει γάββρους, διαβάσες, λάβες και ποικίλες αποθέσεις της Πλειστόκαινης και Ολόκαινης γεωλογικής περιόδου. Πάνω στα πετρώματα αυτά, που σήμερα δέχονται μια μέση ετήσια βροχόπτωση μεταξύ 290 και 750 χιλιοστομέτρων, αναπτύχθηκαν πυριτιούχα, φαιοχώματα, ερυθρογαίες και αλλουβιακά εδάφη.
Ο δρόμος Λευκωσίας - Τροόδους μέσω Αστρομερίτη διαχωρίζει την κοιλάδα σε δυο τμήματα. Το βόρειο χαρακτηρίζεται από σχετικά χαμηλό υψόμετρο, κάτω των 350 μ., ενώ το νότιο βρίσκεται μεταξύ 350 και 1.372 μ. Ακόμη το νότιο τμήμα ακολουθείται πιστά από το μοναδικό δρόμο της κοιλάδας μεταξύ Αγίου Θεοδώρου και Σπηλιών. Εξάλλου, είναι κατά μήκος του ποταμού και του δρόμου που συγκεντρώνεται όλη η οικονομική ζωή της κοιλάδας. Κοντά στον Άγιο Θεόδωρο είναι εμφανείς οι ποτάμιες αναβαθμίδες δεξιά και αριστερά της σημερινής κοίτης του ποταμού. Όλα μαρτυρούν πως η ανύψωση της στεριάς σε σχέση με τη θάλασσα δημιούργησε μια ανανέωση του ποτάμιου δικτύου. Εξαιτίας αυτής της ανανέωσης σχηματίστηκε μια σχετικά ανοικτή κοιλάδα με ικανοποιητικό χώρο για τις καλλιέργειες.
Κατά μήκος της κοιλάδας του Ατσά, με το ποικίλο φυσικό περιβάλλον και τη σχετικά μακρά ιστορία της, απαντώνται πολλές και ανομοιογενείς καλλιέργειες: εσπεριδοειδή, λαχανικά, ελιές, σιτηρά, αμυγδαλιές, οπωροφόρα και όσπρια. Στο νότιο τμήμα οι καλλιέργειες βρίσκονται δίπλα στα δασικά δέντρα και την πλούσια θαμνώδη φυσική βλάστηση. Γεωγραφικά το βόρειο τμήμα του Ατσά εμπίπτει στην πεδιάδα της Μόρφου, ενώ το νότιο, αν και εντελώς ξεχωριστό και ιδιόμορφο, λόγω γειτνίασης συχνά θεωρείται και τμήμα της κοιλάδας της Σολιάς.
Ακόμη το βόρειο τμήμα είναι σήμερα κατεχόμενο, ενώ το νότιο είναι ελεύθερο. Τρεις κύριοι δρόμοι διασχίζουν κάθετα την κοιλάδα του Ατσά: (α) ο δρόμος Μόρφου - Ξερού, (β) ο δρόμος Αγκολεμιού - Λεύκας και (γ) ο δρόμος Λευκωσίας -Τροόδους μέσω Αστρομερίτη.
Οι κυριότεροι οικισμοί που βρίσκονται κατά μήκος της κοιλάδας του ποταμού είναι η Πέτρα, ο Άγιος Θεόδωρος, το Κούρδαλι και τα Σπήλια. Ακόμη πάνω στον Ατσά σε υψόμετρο 275 και 265 μ. κατασκευάστηκαν δύο φράγματα, γνωστά ως φράγματα Πάνω και Κάτω Πέτρας. Τα δυο φράγματα που βρίσκονται 1 και 1,5 χμ. βόρεια του 28ου μιλιοδείκτη του δρόμου Λευκωσίας - Τροόδους, αρδεύουν μια έκταση 4.650 σκαλών με λαχανικά και άλλες ανοιξιάτικες καλλιέργειες. Το φράγμα της Πάνω Πέτρας έχει χωρητικότητα 23.000 μ³ ενώ το φράγμα της Κάτω Πέτρας έχει χωρητικότητα 32.000 μ³.
Αναμφίβολα το πιο γραφικό τμήμα της κοιλάδας του Ατσά είναι μεταξύ Αγίου Θεοδώρου και Σπηλιών. Τα δυο τείχη της κοιλάδας δεξιά και αριστερά περιορίζουν τους ορίζοντες και προσδίνουν μια ιδιαιτερότητα στην κοιλάδα. Οι κάτοικοι αξιοποίησαν τα νερά του ποταμού, αφού κατασκεύασαν αρδευτικά δίκτυα κατά μήκος της κοιλάδας, μεταφέροντας το νερό στα μικρά αλλά εύφορα χωράφια τους.
Η οργιαστική βλάστηση σ' αυτήν την κοιλάδα δεν απαντάται μόνο στις πλαγιές, αλλά ιδιαίτερα στις νεροσυρμές. Είναι σ’ αυτές που φυτρώνει ο σκλήδρος, ο πλάτανος, η λεύκα, ο ευκάλυπτος, η αγριοσυκιά, οι μυρτιές, τα βάτα και μια ποικιλία άλλων αρωματικών φυτών. Ακόμη στην κοιλάδα συχνάζουν αρκετά ντόπια και αποδημητικά πουλιά. Τα αηδόνια τους ανοιξιάτικους και τους καλοκαιρινούς μήνες είναι πληθωρικά.