Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Χωριό της επαρχίας Λευκωσίας, επί του κυρίου δρόμου Λευκωσίας - Αγρού, περί τα 14 χμ. νοτιοδυτικά της πρωτεύουσας. Συνορεύει με το χωριό Πάνω Δευτέρα, που βρίσκεται ακόμη νοτιότερα, επί του ιδίου δρόμου. Προς τα βορειοανατολικά, δηλαδή προς τη Λευκωσία, η Κάτω Δευτέρα συνορεύει με τα διοικητικά όρια της Πάνω Λακατάμιας, από την οποία απέχει 3 χμ. περίπου.

Το τοπίο του χωριού είναι γενικά καμπίσιο, το δε υψόμετρο στην περιοχή του κυμαίνεται μεταξύ 250 και 300 μέτρων. Η Κάτω Δευτερά είναι κτισμένη στην ανατολική όχθη του ποταμού Πηδιά, σε μέσο υψόμετρο 275 μέτρων.

Από γεωλογικής απόψεως, στη διοικητική έκταση του χωριού κυριαρχούν οι αποθέσεις του σχηματισμού Αθαλάσσας (ασβεστολιθικοί ψαμμίτες και άμμοι), το σύναγμα (αποθέσεις άμμων και χαλικιών της Πλειστόκαινης περιόδου) και οι πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις της Ολόκαινης γεωλογικής περιόδου. Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν ερυθρογαίες και προσχωσιγενή εδάφη.

Η Κάτω Δευτερά δέχεται μια πολύ χαμηλή μέση ετήσια βροχόπτωση που κυμαίνεται περί τα 340 χιλιοστόμετρα.  Παρά τη χαμηλή βροχόπτωση, η ανόρυξη διατρήσεων στην περιοχή του χωριού συνέβαλε στην άρδευση σημαντικών εκτάσεων γης. Καλλιεργούνται κυρίως τα εσπεριδοειδή, τα σιτηρά, τα νομευτικά φυτά, τα λαχανικά και οι ελιές, καθώς και φρουτόδεντρα. Κύρια προϊόντα του χωριού είναι τα δημητριακά, τα λαχανικά, οι ελιές και διάφορα φρούτα, κυρίως καϊσιά και χρυσόμηλα.

Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία οι πλήρεις απογραφές πληθυσμού έχουν ως ακολούθως:

Οι Τουρκοκύπριοι εγκατέλειψαν το χωριό μετά την ανταρσία του 1963. Οι αριθμοί δείχνουν ότι το χωριό έχει αναπτυχθεί από το 1960 και ύστερα. Η μικρή απόστασή του από την πρωτεύουσα, που επιτρέπει στους Δευτερκώτες να πηγαινοέρχονται καθημερινά για εργασία στη Λευκωσία, ήταν ένας ανασταλτικός παράγοντας στο φαινόμενο της αστυφιλίας που έπληξε πολλά κυπριακά χωριά μετά το 1960. Πριν από ένα περίπου αιώνα το χωριό είχε 150 κατοίκους.

Το χωριό αναφέρεται ήδη από την εποχή της Φραγκοκρατίας, ως φέουδο των Ναϊτών ιπποτών, που το 1313, μετά τη διάλυση του τάγματός τους, περιήλθε στην κατοχή των ιπποτών του τάγματος του Αγίου Ιωάννη. Κατά την εποχή της βενετικής κυριαρχίας, η Κάτω Δευτερά μαζί με την Πάνω Δευτερά και το γειτονικό χωριό Ψημολόφου αποτελούσαν κτήμα του πατριάρχη Αντιοχείας, με συνολικό εισόδημα 600 δουκάτων.

Ο ιστορικός του 16ου αιώνα Φλώριος Βουστρώνιος αναφέρει το χωριό ακριβώς ως Κάτω Δευτερά (γράφοντας: Cato Deftera). Δίνει, συγκεκριμένα, την πληροφορία ότι κατά την αναδιανομή των φέουδων της Κύπρου, στην οποία είχε προβεί ο βασιλιάς Ιάκωβος Β΄ μετά την άνοδό του στο θρόνο το 1460, η Κάτω Δευτερά δόθηκε στους αδελφούς Πάολο και Ιωάννη Ζάππο, μαζί με άλλο ένα χωριό, το Γέρι (Geri e Cato Deftera). Επίσης ο Φλώριος σημειώνει και το ότι η Κάτω Δευτερά ήταν φέουδο που ανήκε πρώτα στους Ναΐτες ιππότες και ύστερα στους Ιωαννίτες. Ο ιστορικός επίσης αναφέρει τη Δευτερά (Deftera) ως περιοχή στην οποία είχαν διατελέσει επίσκοποι οι Μνάσων, Ρόδων, Δημητριανός και Μακεδόνιος. Προφανώς ο συγγραφέας εννοούσε την ευρύτερη περιοχή της αρχαίας Ταμασσού, που ίσως κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια να ήταν γνωστή με το όνομα της Δευτεράς. Πάντως ότι υφίστατο από την εποχή της Φραγκοκρατίας ο διαχωρισμός δύο οικισμών σε Πάνω και σε Κάτω Δευτερά, προκύπτει από άλλη αναφορά του Φλωρίου.

Ωστόσο η περιοχή των χωριών Κάτω και Πάνω Δευτεράς φαίνεται ότι είχε κατοικηθεί και κατά την αρχαιότητα, γιατί υφίσταται εκεί αρχαιολογικός χώρος (βλέπε λήμμα Δευτερά αρχαιολογικός χώρος). Εξάλλου το χωριό δεν απέχει πολύ από το αρχαίο βασίλειο της Ταμασσού.

Στα βορειοανατολικά της Κάτω Δευτεράς αλλά στα διοικητικά όρια του χωριού, σε κάθετο βράχο της δυτικής όχθης του ποταμού Πηδιά, βρίσκεται το παρεκκλήσι της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας. Για το παρεκκλήσι αυτό, που είναι λαξευμένο στον βράχο, βλέπε χωριστό λήμμα.

Σε παλαιότερες εποχές η Κάτω Δευτερά εξαρτάτο σε μεγάλο βαθμό από τον ποταμό Πηδιά, αφού ήταν γεωργικό χωριό που είχε ανάγκη από νερό για τις καλλιέργειές του. Σε περιόδους ανομβρίας γίνονταν δεήσεις και ολονυκτίες στο παρεκκλήσι της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας για να έρθει βροχή.

Τα γράμματα διδάσκονταν στο χωριό πριν από το 1876 από τους ιερείς. Το 1876 άρχισε να διδάσκει ο Κωνσταντίνος Χρ. Λοΐζου από τη Λάρνακα, που τότε είχε εγκατασταθεί στο χωριό, και που πιο πριν δίδασκε στο γειτονικό χωριό Πέρα. Όμως το 1878 εγκατέλειψε το επάγγελμα του δασκάλου και αφιερώθηκε στο εμπόριο. Μετά την κατάληψη της Κύπρου από τους Άγγλους (1878), ο επιθεωρητής αιδεσιμότατος Τζόσουα Σπένσερ αναφέρει σε έκθεσή του ότι δεν λειτουργούσε σχολείο στη Δευτερά επειδή οι κάτοικοι πρόσφεραν στο δάσκαλό τους μισθό από 1.000 γρόσια ενώ εκείνος ζητούσε μισθό από 2.500 γρόσια. Μεταξύ 1880 και 1885 ξαναδίδαξε ο Κ. Χρ. Λοΐζου. Το 1885 λειτούργησε κοινοτικό σχολείο σε καφενείο του χωριού.

Για την ονομασία του χωριού, βλέπε τοπωνυμικό στο επόμενο λήμμα Δευτερά Πάνω.

Το 2009 ανακαινίστηκε και συντηρήθηκε ο παλαιός ναός του Αγίου Νικολάου, ενώ ενωρίτερα έγινε, με κρατική φροντίδα, συντήρηση και ανάπλαση του όλου χώρου της λαξευτής εκκλησίας της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας.

Από το 2008 εδρεύει στη Δευτερά η Μητρόπολη Ταμασσού που ανασυστήθηκε ύστερα από αιώνες, με πρώτο μητροπολίτη τον Ησαϊα* Κυκκώτη. Τα γραφεία και οι υπηρεσίες της Μητρόπολης στεγάστηκαν σε παλαιότερο αναδιαμορφωμένο οίκημα δίπλα από το δημοτικό σχολείο.