Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ο σκαντζόχοιρος με το κοινό και επιστημονικό όνομα Long-eared hedgehog – Hemiechinus auritus dorotheae (S. G. Gmelin, 1770) αποτελεί ενδημικό υποείδος της Κύπρου. Ανήκει στην οικογένεια Ερινακεϊδών (Erinaceidae), όπως και όλα τα είδη σκαντζόχοιρων που συναντάμε στον πλανήτη. Πρόκειται για ένα από τα έξι ενδημικά υποείδη του είδους Hemiechinus auritus που συναντάμε στην Κεντρική Ασία και Μέση Ανατολή. Η παρουσία του σκαντζόχοιρου στην Κύπρο πολύ πιθανόν να συνδέεται με τον νεολιθικό άνθρωπο. Οι άνθρωποι αυτοί έφεραν στην Κύπρο πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια από τις γειτονικές χώρες διάφορα είδη ζώων για εκτροφή, ώστε να μπορέσουν να επιβιώσουν. Μερικά από αυτά ξέφυγαν στη φύση και επανήλθαν στην φυσική τους κατάσταση, και μερικά από αυτά υπάρχουν ακόμα και σήμερα. Με την πάροδο χιλιάδων χρόνων και την απομόνωση του σκαντζόχοιρου στο νησιωτικό μας περιβάλλον διαφοροποιήθηκε και έγινε ενδημικό υποείδος της Κύπρου.

Σε ολόκληρο τον πλανήτη υπάρχουν 17 διαφορετικά είδη σκαντζόχοιρων που χωρίζονται σε 5 διαφορετικά γένη και συναντώνται στην Ασία, την Ευρώπη, την Αφρική και τη Νέα Ζηλανδία. Στην Κύπρο τον συναντάμε, κυρίως, σε πεδινές και ημιορεινές περιοχές και σπάνια σε ορεινές περιοχές. Είναι σαρκοφάγο ζώο και τρέφεται, κυρίως, με έντομα, σαύρες, μικρά φίδια, σαλιγκάρια, γυμνοσάλιαγκες, σκουλήκια, κάμπιες, αυγά και νεοσσούς πουλιών που φωλιάζουν στο έδαφος, μικρά θηλαστικά, αμφίβια ακόμα και με κουφάρια ζώων, κυρίως πατημένα ζώα στους δρόμους από αυτοκίνητα. Το μεγαλύτερο μέρος της διατροφής του, όμως, αποτελείται από έντομα που τα περισσότερα είναι βλαβερά για τον άνθρωπο, όπως οι ακρίδες. Ως εκ τούτου, ο σκαντζόχοιρος θεωρείται πολύ ωφέλιμος για τη γεωργία.

Στη βιβλιογραφία αναφέρεται ότι τρέφονται και με διάφορα φυτικά είδη, κάτι το οποίο πολύ πιθανόν δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, τουλάχιστον για τον κυπριακό σκαντζόχοιρο. Πολλές φορές είχα σκαντζόχοιρους σε αιχμαλωσία για σκοπούς έρευνας και ποτέ δεν έφαγαν φρούτα ή άλλα φυτικά είδη όσο και να πεινούσαν. Μια νύχτα είδα έναν σκαντζόχοιρο να διασταυρώνει τον δρόμο κρατώντας στο στόμα του από το κεφάλι ένα φίδι (Δρόπι) μήκους 50 εκατοστών που προφανώς σκότωσε.

Οι σκαντζόχοιροι ξεχωρίζουν εύκολα από τα μυτερά αγκάθια τους, που έχουν μήκος περίπου 2 εκατοστά και χρώμα απαλό κίτρινο με ραβδώσεις. Πρόκειται για τρίχες που έχουν γίνει σκληρές με την προσθήκη κερατίνης. Οι σκαντζόχοιροι χρησιμοποιούν τα αγκάθια τους για σκοπούς άμυνας, άλλα και για να θανατώνουν μερικά θηράματά τους. Όπως είναι γνωστό οι σκαντζόχοιροι μόλις αντιληφθούν κάποιο κίνδυνο τρέπονται σε φυγή ή κλείνουν και μετατρέπονται σε μια σφιχτή μπάλα γεμάτη αγκάθια που αποτρέπει τους θηρευτές να πλησιάσουν. Αξίζει να αναφέρω ότι μια νύχτα που οδηγούσα σε κάποιον χωματόδρομο είδα έναν σκαντζόχοιρο στη μέση του δρόμου που είχε παράξενη συμπεριφορά που δεν ξαναείδα. Ο σκαντζόχοιρος κυλιόταν πάνω σε ένα αντικείμενο και μόλις με είδε το έβαλε στο στόμα και τράπηκε σε φυγή, τον πρόφτασα και είδα ότι κρατούσε στο στόμα ένα πράσινο φρύνο European green toad (Bufotes viridis). Ο σκαντζόχοιρος ή προσπαθούσε να σκοτώσει τον φρύνο ή προσπαθούσε να απομακρύνει τις τοξικές ουσίες του φρύνου τρυπώντας τους επιφανειακούς αδένες του δέρματος. Ο φρύνος αν αρπαχτεί βίαια εκκρίνει αμυντικές τοξικές ουσίες από αδένες του δέρματος, ικανές να αποτρέψουν τους περισσότερους θηρευτές, αφού είναι ιδιαίτερα δύσγευστες και ερεθιστικές.

Οι σκαντζόχοιροι πέφτουν τον χειμώνα σε χειμέρια νάρκη μέσα σε ξέβαθα λαγούμια που κατασκευάζουν οι ίδιοι κάτω από κούτσουρα, μεγάλες πέτρες, σε ξερολιθιές και σε πυκνή βλάστηση. Στα λαγούμια αυτά τοποθετούν μαλακά ξερά χόρτα και φύλλα. Εκτός από την χειμερία νάρκη, τα λαγούμια αυτά τα χρησιμοποιούν για να κρύβονται κατά τη διάρκεια της μέρας αλλά και για να γενούν τα μικρά τους. Γεννούν από 3-4 μικρά τα οποία διαθέτουν πολύ μαλακά αγκάθια που σταδιακά σκληραίνουν. Μια φορά είδα 3 μικρά σκαντζοχοιράκια που έπεσαν από μια τρύπα σε μια ξερολιθιά που, προφανώς, ήταν η φωλιά τους και η μάνα τους βγήκε μπροστά μου από την τρύπα, έπιασε τα σκαντζοχοιράκια ένα – ένα με το στόμα της και τα μετέφερε πίσω στη φωλιά τους, όπως κάνει ακριβώς ένας γάτος.

Οι σκαντζόχοιροι δεν είναι κοινωνικά ζώα και έχουν εδαφική επικράτεια και όταν κάποιος σκαντζόχοιρος εισβάλει σε περιοχή άλλου σκαντζόχοιρου γίνονται σκληρές μάχες. Η μόνη φορά που συνυπάρχουν είναι την άνοιξη που το αρσενικό αναζητά θηλυκό για ζευγάρωμα.

Φυσικοί εχθροί των σκαντζόχοιρων στην Κύπρο είναι οι αλεπούδες και αρπακτικά πουλιά. Πολλές φορές είδα έξω από φωλιές αλεπούδων υπολείμματα από φαγωμένους σκαντζόχοιρους. Υπολείμματα από φαγωμένους σκαντζόχοιρους είδα σε φωλιές αετογερακίνων Long-legged buzzard (Buteo rufinus). Επίσης, είδα αετογερακίνα να κρατά στα πόδια της κουλουριασμένο σκαντζόχοιρο και να τον μεταφέρει στη φωλιά της για να τραφούν τα μικρά της. Συνήθως, οι σκαντζόχοιροι μεταφέρουν αρκετά τσιμπούρια και ψύλλους, τα οποία τρέφονται με το αίμα τους και τους μεταδίδουν αρκετές ασθένειες.

Μερικά από τα θηλαστικά της Κύπρου όπως ο σκαντζόχοιρος και η αλεπού δέχονται μεγάλη πίεση στους δρόμους, καθώς δεκάδες είναι τα ζώα που σκοτώνονται καθημερινά σε ατυχήματα με αυτοκίνητα, αλλά και από ασυνείδητους οδηγούς που τα χτυπούν, δυστυχώς, για την πλάκα τους. Τα φυτοφάρμακα αποτελούν μεγάλο κίνδυνο, καθώς οι σκαντζόχοιροι τρέφονται με έντομα και μέσω αυτών δηλητηριάζονται. Επίσης, τα δηλητηριασμένα δολώματα που τοποθετούνται από ασυνείδητους για αλεπούδες εξοντώνουν τους σκαντζόχοιρους. Έχω δει μερικές φορές νεκρούς σκαντζόχοιρους δίπλα από δηλητηριασμένα κομμάτια κρέατος προφανώς από το ισχυρό απαγορευμένο δηλητήριο λανέιτ, διότι τα ζώα έμειναν επί τόπου μετά το πρώτο δάγκωμα. Την ίδια παρατήρησή μου ανάφερε και ο λειτουργός Περιβάλλοντος του Ινστιτούτου Γεωργικών Ερευνών δρ Λ. Χατζηστερκώτης, ο οποίος το 1992 εντόπισε τρεις νεκρούς σκαντζόχοιρους σε παρόμοιο δόλωμα στην επαρχία Πάφου. Σημειώνω ότι το εν λόγω δηλητήριο απαγορεύτηκε στην Κυπριακή Δημοκρατία λόγω της επικινδυνότητάς του, αλλά αρκετοί το προμηθεύονται από τα κατεχόμενα όπου πωλείται ανεξέλεγκτα. Να αναφέρω ότι παλιά οι άνθρωποι στην Κύπρο τους έτρωγαν και αυτό σύμφωνα με πληροφορίες που έχω συμβαίνει και σήμερα από μια πολύ μικρή μερίδα ανθρώπων. Παρόλα αυτά ο πληθυσμός τους στην Κύπρο παραμένει σε ικανοποιητικά επίπεδα.

Κυπριακή παροιμία

Μια διαδεδομένη παλαιά παροιμία για τον κατσόσ’οιρον αναφέρει: Γηά χωρκάτην αναγιώσεις, γηά κατσόσ’οιρον μερώσεις... (ο κατσόσ'οιρος ουδέποτε εξημερώνεται). Λέγεται για τον κακής ανατροφής, τον αγράμματο, αγροίκο και άξεστο, ιδίως δε για τον αχάριστο.